Kωνσταντίνος Χολέβας

Η Αγία και Μεγάλη Σύνοδος της Ορθοδόξου Εκκλησίας είναι  γεγονός σημαντικό για την Εκκλησία, το Γένος μας και την Ανθρωπότητα. Θα αφήσω σε άλλους πιο ειδικούς τον θεολογικό σχολιασμό. Θα ασχοληθώ σήμερα με ορισμένα μηνύματα Παιδείας που αποκομίζουμε από τη Σύνοδο.

Μάθημα Πολιτικής Αγωγής: Ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας δικαιούται να έχει προσωπική ευλάβεια προς την Ορθόδοξη Παράδοση και να μετέχει στις Ιερές Ακολουθίες προσευχόμενος και γονατίζοντας όποτε τούτο προβλέπεται. Όλοι οι πιστοί γνωρίζουν ότι μετά τη Θεία Λειτουργία της Πεντηκοστής ακολουθεί αμέσως ο Εσπερινός του Αγίου Πνεύματος με τις καθιερωμένες γονυκλισίες κληρικών και λαϊκών κατά την ανάγνωση των ευχών. Οι παλαιότεροι μάλιστα έλεγαν ότι πηγαίνουν στον Εσπερινό «της γονατιστής». Είναι μία εξαιρετική ημέρα για την Εκκλησία και ορθώς ο κ. Προκόπης Παυλόπουλος επέδειξε τον προσήκοντα σεβασμό. Όσοι τον επέκριναν λησμονούν ότι αυτός ο τόπος οφείλει την ελευθερία του στους  αγωνιστές του 1821, οι οποίοι οραματίσθηκαν μία Ελλάδα Ορθόδοξη Χριστιανική και δημοκρατική.

Μάθημα διαχρονικής ελληνικής γλώσσας: Ο Οικουμενικός Πατριάρχης κ. Βαρθολομαίος και πολλοί άλλοι εκ των συμμετεχόντων στην Αγία και Μεγάλη Σύνοδο χρησιμοποιούν μία δυναμική γλωσσική μορφή της λογίας ελληνικής. Η γλώσσα μας δεν χωρίζεται με διακριτό κενό μεταξύ Αρχαίας και Νέας. Τα ελληνικά της Καινής Διαθήκης, η γλώσσα των βυζαντινών κειμένων, η καθαρεύουσα του 19^ου αιώνος, η οποία δημιούργησε μία ολόκληρη ορολογία που δεν υπήρχε, η λογία έκφραση των σημερινών εκκλησιαστικών ταγών καταδεικνύουν τον θαυμαστό πλούτο της γλώσσας μας καθώς και τη συνέχεια του Ελληνισμού. Είναι επίσης εντυπωσιακό να βλέπουμε Σέρβους, Τσέχους, Αφρικανούς και άλλους Ορθοδόξους Επισκόπους να χειρίζονται ωραιότατα την ελληνική σε όλες τις μορφές της, όταν δυστυχώς πολλά ελληνόπουλα αποφοιτούν από το Λύκειο αγνοώντας στοιχειώδεις κανόνες της Γραμματικής και του Συντακτικού μας.

Όσοι ομιλούν κατά των Αρχαίων Ελληνικών ας ρωτήσουν για την αξία τους τον Μητροπολίτη Κένυας Μακάριο, που διδάσκει τη διαχρονική ελληνική γλώσσα με πολυτονικό σε Αφρικανούς Ορθοδόξους, και τον Σέρβο Επίσκοπο Μπάτσκας Ειρηναίο, που διδάσκει τα Αρχαία Ελληνικά στη Θεολογική Σχολή Βελιγραδίου.

Μάθημα Ιστορίας. Το Βυζάντιο (Ρωμανία), το οποίο υποτιμάται από ορισμένους συγχρόνους διανοητές, είναι πάντα παρόν στη ζωή των Ορθοδόξων. Παρακολουθώντας τη Σύνοδο, αναλογιζόμαστε την ακτινοβολία του Βυζαντινού Ελληνισμού προς τους λαούς της Ανατολικής και Δυτικής Ευρώπης. Τί γνωρίζουν σήμερα τα παιδιά μας για την ιστορία των Πρεσβυγενών Πατριαρχείων, για τους Θεσσαλονικείς φωτιστές των Σλάβων Κύριλλο και Μεθόδιο, τους Έλληνες καλλιτέχνες του 14^ου αιώνος που αγιογράφησαν τα σερβικά μοναστήρια του Κοσσυφοπεδίου;  Πόσοι  «μεταμοντέρνοι» ιστορικοί γνωρίζουν ότι ο Ρουμάνος πολιτικός Γιόργκα χαρακτήρισε τη χώρα του ως «το Βυζάντιο μετά το Βυζάντιο»;  Δράξασθε Παιδείας!

Άρθρο μου στην ΚΥΡΙΑΚΑΤΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ, 26 Ιουνίου 2016

Οι Τσάμηδες  είναι απόγονοι εξισλαμισμένων πληθυσμών της Θεσπρωτίας, οι οποίοι συνεργάσθηκαν το 1941-44 με τους Γερμανούς και Ιταλούς κατακτητές και αποχώρησαν στην Αλβανία για να αποφύγουν τη σύλληψη και την προσαγωγή τους στα ελληνικά δικαστήρια. Το αίτημα της επιστροφής τους στην Ελλάδα καθώς και της αποδόσεως των περιουσιών τους, οι οποίες δημεύθηκαν, δεν τίθεται απλώς από κάποια σωματεία ή από  εθνικιστικούς κύκλους. Πρόκειται για ενιαία γραμμή των δύο μεγάλων κομμάτων της γείτονος χώρας.

Βεβαίως η Τουρκία υποστηρίζει κάθε ανθελληνική εκδήλωση, αλλά η πολιτική του Πρωθυπουργού Έντι Ράμα και του κυβερνώντος Σοσιαλιστικού Κόμματος είναι σαφής και προδιαγεγραμμένη προ πολλών ετών. Το Τσάμικο αποτελεί την αιχμή του δόρατος κατά της Ελλάδος και αποτελεί  αντιπερισπασμό στο υπαρκτό πρόβλημα των Ελλήνων της Βορείου Ηπείρου. Οι Αλβανοί φωνασκούν για τα ανύπαρκτα δικαιώματα των Τσάμηδων για να μην ακούγονται οι φωνές των καταπιεσμένων Ελλήνων που ζουν στην Αλβανική επικράτεια.

Ταυτοχρόνως το ζήτημα των Τσάμηδων εντάσσεται στον γενικότερο σχεδιασμό της Μεγάλης Αλβανίας, την οποία προσφάτως μετονόμασαν σε «Φυσική Αλβανία», όνομα που θεωρείται πιο εύηχο. Η θεωρία αυτή διδάσκεται στα σχολεία, προβάλλεται με χάρτες, υποστηρίζεται από την κυβέρνηση Ράμα και αποτυπώθηκε προ εικοσαετίας στο επίσημο Εθνικό Δόγμα της Ακαδημίας Επιστημών των Τιράνων. Η «Φυσική Αλβανία», δηλαδή η θεωρία ότι τα φυσικά σύνορα της Αλβανίας πρέπει να διευρυνθούν για να περιλάβουν όλους τους Αλβανούς των Βαλκανίων, χαρακτηρίζει αλβανικά εδάφη την ελληνική Ήπειρο μέχρι την Πρέβεζα, περιοχές της Δυτικής Μακεδονίας, όλες τις δυτικές επαρχίες των Σκοπίων, τμήμα της Σερβίας, το νότιο τμήμα του Μαυροβουνίου και φυσικά  το Κόσσοβο.

Είδαμε ότι το 2014, όταν Αλβανοί φίλαθλοι και ποδοσφαιριστές υποστήριξαν τη «Φυσική Αλβανία» με ιπτάμενο χάρτη σε γήπεδο του Βελιγραδίου, η κυβέρνηση του Έντι Ράμα τούς συνεχάρη. Ο άμεσος και πιο αδύναμος στόχος του αλβανικού εθνικισμού είναι το κράτος των Σκοπίων, όπου η πολυάριθμη αλβανική κοινότητα (30% του πληθυσμού) προς το παρόν μεν έχει ανακηρύξει τις δυτικές επαρχίες σε αυτόνομη Ιλλυρίδα με αλβανικές σημαίες στα δημαρχεία και με απαγόρευση εισόδου των Σλάβων Σκοπιανών αστυνομικών, ετοιμάζεται δε να αποσχισθεί από την ΠΓΔΜ και να ενωθεί με τους ομοεθνείς αλβανούς του Κοσσόβου. Ήδη στον διεθνή τύπο δημοσιεύονται σενάρια για πιθανή διάλυση των Σκοπίων (βλέπε New Statesman, 6.6.2016).

Η  ελληνική αντίδραση στις συνεχιζόμενες αλβανικές προκλήσεις πρέπει να έχει δύο πυλώνες: Α) Να ζητήσουμε αντικειμενική απογραφή της Ελληνικής Εθνικής Μειονότητας ως προϋπόθεση για την προσέγγιση μεταξύ Ευρ. Ενώσεως και Αλβανίας. Β) Να υπενθυμίσουμε ότι βάσει του Πρωτοκόλλου της Κερκύρας του 1914 η Αλβανία αποδέχθηκε καθεστώς Αυτονομίας στη Βόρειο Ήπειρο. Απαιτείται δυναμική πολιτική.

Άρθρο μου στην εφημερίδα ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ, Σάββατο 18-Κυριακή 19 Ιουνίου 2016

Προτείνω να θυμηθούμε την Ιστορία, διότι οι προπαγάνδες των τελευταίων ετών χρεώνουν την πατρίδα μας με τις εξής μειονότητες, υπαρκτές ή ανύπαρκτες:

1. Μουσουλμάνοι ή Τούρκοι; Η Συνθήκη της Λωζάννης του 1923, την οποία υπέγραψαν η Ελλάδα, η Τουρκία και οι Μεγάλες Δυνάμεις της εποχής, κάνει λόγο για Μουσουλμανική (θρησκευτική) μειονότητα στην Ελληνική Θράκη και για Ελληνική (εθνική) μειονότητα στην περιοχή Κωνσταντινουπόλεως, στην  Ίμβρο και  στην Τένεδο. Μέσα στην Μουσουλμανική μειονότητα υπάρχουν τρεις διακριτές ομάδες: α) Οι τουρκοφανείς, οι οποίοι μιλούν τουρκικά και αρκετοί από αυτούς δηλώνουν Τούρκοι. β) Οι Πομάκοι, οι οποίοι ομιλούν ένα ανάμικτο ελληνοσλαβικό ιδίωμα και προέρχονται από εξισλαμισμό γηγενών Χριστιανών. Και  γ) οι Αθίγγανοι. Η θρησκευτική ελευθερία των Μουσουλμάνων είναι και πρέπει να είναι απολύτως σεβαστή και στην Θράκη λειτουργούν πολλά τζαμιά. Οι μουφτήδες Ξάνθης, Κομοτηνής και Διδυμοτείχου είναι οι ανώτατοι θρησκευτικοί λειτουργοί και οι μουφτείες αναγνωρίζονται στην χώρα μας ως Νομικά Πρόσωπα Δημοσίου Δικαίου. Η δημοτική εκπαίδευση των Μουσουλμανοπαίδων γίνεται κυρίως στην τουρκική γλώσσα. Όσοι αποφοιτήσουν από Ελληνικό ανεγνωρισμένο Λύκειο εισάγονται στα Α.Ε.Ι. και Τ.Ε.Ι. της χώρας μας χωρίς εισαγωγικές εξετάσεις (μέχρι ενός ποσοστού). Η πλειοψηφία των Μουσουλμάνων ζει ειρηνικά με το Χριστιανικό στοιχείο. Ελάχιστοι φανατικοί δημιουργούν κατά καιρούς προβλήματα. Ο Άρειος Πάγος απέρριψε το 2004 το αίτημα ενός σωματείου να αποκαλείται Τουρκική Ένωση Ξάνθης, διότι το όνομα αυτό δεν είναι σύμφωνο με την Συνθήκη της Λωζάννης.
2. Αρβανίτες. Πολλοί τους μπερδεύουν με τους Αλβανούς είτε από άγνοια είτε σκοπίμως. Πρόκειται για Έλληνες Ορθοδόξους, οι οποίοι απλώς μιλούν ένα διαφορετικό γλωσσικό ιδίωμα, τα αρβανίτικα. Κατάγονται από το Άρβανον, μία περιοχή της Βορείου Ηπείρου, το οποίο αναφέρεται ήδη από τον 11ο αιώνα μ.Χ. στην «Αλεξιάδα» της Άννας Κομνηνής. Εκλήθησαν να βοηθήσουν τους Βυζαντινούς αυτοκράτορες σε διάφορες περιστάσεις και έτσι βρέθηκαν στον κυρίως ελλαδικό χώρο. Πολλοί από αυτούς μετά την Άλωση του 1453 εργάσθηκαν ως μισθοφόροι στον στρατό της Βενετίας και σε επίσημα έγγραφα των Βενετσιάνικων Αρχών αναφέρεται ότι οι ίδιοι οι Αρβανίτες δηλώνουν Έλληνες. Η ορθότερη ορολογία θα ήταν Αρβανιτόφωνοι Έλληνες. Πήραν μέρος σε όλους τους εθνικούς αγώνες του Ελληνισμού και πάντοτε τόνιζαν την ελληνικότητά τους (Μάρκος Μπότσαρης, Παύλος Κουντουριώτης κ.ά.). Προσφάτως ορισμένες ανιστόρητες προπαγάνδες προσπαθούν να τους ταυτίσουν με τους Αλβανούς. Η ιστορία διδάσκει ότι άλλο Αρβανίτης και άλλο Αλβανός.
3. Τσάμηδες. Πρόκειται για ένα ζήτημα που εμφανίσθηκε ως διεκδίκηση ορισμένων εθνικιστικών κύκλων της Αλβανίας τα τελευταία χρόνια. Οι πρόγονοι των Τσάμηδων ζούσαν μέχρι τον 17ο αιώνα ως Ορθόδοξοι Έλληνες στην περιοχή της Ηπείρου. Εξισλαμίσθηκαν άλλοι βιαίως και άλλοι εκουσίως και μαζί με τη πίστη άλλαξαν και την εθνική τους συνείδηση. Έγιναν Τουρκαλβανοί και πήραν το όνομα Τσάμηδες από την παραφθορά του ονόματος Θύαμις, που είχε στην αρχαιότητα ο ποταμός Καλαμάς. Παρά την ανταλλαγή των πληθυσμών του 1923 περίπου 20.000 από αυτούς παρέμειναν στην Θεσπρωτία και δυστυχώς χρησιμοποιήθηκαν επί Γερμανοϊταλικής Κατοχής ως όργανα των κατακτητών. Για την εγκληματική δράση τους (1941-1944) οι επικεφαλής καταδικάσθηκαν ερήμην από το Δικαστήριο Δωσιλόγων Ιωαννίνων και οι περιουσίες τους δημεύθηκαν. Οι απόγονοι των Τσάμηδων αυτών ζουν σήμερα στην Αλβανία και διεκδικούν άλλοτε τις περιουσίες τους και άλλοτε τα εδάφη της ελληνικής Ηπείρου. Τον Φεβρουάριο του 2016 κατέθεσαν προσφυγή στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης.
4. Βλάχοι. Πρόκειται για ακραιφνείς Έλληνες με καταγωγή από την Ήπειρο, την Μακεδονία και την Θεσσαλία, των οποίων οι πρόγονοι κατά την διάρκεια της Ρωμαιοκρατίας υπηρέτησαν στις ρωμαϊκές φάλαγγες και έμαθαν τα λατινικά. Έκτοτε οι Βλάχοι ομιλούν ένα ελληνολατινικό γλωσσικό ιδίωμα, τα Βλάχικα, το οποίο είναι μόνο προφορικό και όχι γραπτό. Βλάχος ουσιαστικά σημαίνει λατινόφωνος. Οι ίδιοι προτιμούν να ονομάζονται Αρωμούνοι η Αρμάνοι από την λέξη Ρωμανία, που είναι ένα από τα ιστορικά ονόματα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. (Νέα Ρώμη =Κωνσταντινούπολη). Οι Βλάχοι ταξίδευαν επί Τουρκοκρατίας σε διάφορες ευρωπαϊκές χώρες και τα χρήματα που συγκέντρωναν τα έστελναν πίσω στο χωριά τους για να κτισθεί Ορθόδοξη Εκκλησία και ελληνικό σχολείο. Αντιστάθηκαν σθεναρά σε κάθε προπαγάνδα που επιχειρούσε να τους πείσει ότι δεν είναι Έλληνες. Σημαντικοί Εθνικοί Ευεργέτες του Ελληνισμού υπήρξαν Βλαχόφωνοι, όπως ο Σίνας (Ακαδημία), ο Ζάππας (Ζάππειο), ο Αρσάκης (Αρσάκειο), ο Αβέρωφ (Παναθηναϊκό Στάδιο), οι δωρητές του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου και πολλοί άλλοι.
5. Δίγλωσσοι –Σλαβόφωνοι. Κατά την διάρκεια της Τουρκοκρατίας αρκετοί Ορθόδοξοι ‘Ελληνες της Μακεδονίας άρχισαν να εμπορεύονται και να συμβιώνουν με σλαβικούς πληθυσμούς και έτσι συνήθισαν να μιλούν ένα γλωσσικό ιδίωμα ανάμικτο από βουλγαρικές και αρχαίες ελληνικές λέξεις. Επειδή η πρόσβαση στην ελληνική παιδεία εκείνη την εποχή ήταν δύσκολη, το φαινόμενο της σλαβοφωνίας – διγλωσσίας επεκτάθηκε σε σημαντικό αριθμό Ορθοδόξων ειδικά στην Δυτική Μακεδονία. Όμως στον Μακεδονικό Αγώνα του 1904-1908 η συντριπτική πλειοψηφία των Σλαβοφώνων ετάχθη υπέρ του Πατριαρχείου και του Ελληνισμού και κατά της Βουλγαρικής εκκλησιαστικής και πολιτικής προπαγάνδας. Το πρόβλημα σήμερα δημιουργείται από την προπαγάνδα των Σκοπίων που ανακαλύπτουν «μακεδονική» μειονότητα στην Ελλάδα. Οσάκις κατέβηκε στις εκλογές κόμμα που διεκήρυσσε ότι εκπροσωπεί την «μακεδονική» μειονότητα δεν συγκέντρωσε παρά λίγες εκατοντάδες ψήφων.Άρθρο μου στην εφημερίδα ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΑΛΗΘΕΙΑ, Τετάρτη 15 Ιουνίου 2016

Δεν γνωρίζω ποιο είναι το περιεχόμενο της αναθεωρήσεως του Συντάγματος, την οποία σχεδιάζει η κυβέρνηση. Παρατηρώ πάντως μία αναζωπύρωση της συζητήσεως για το Σύνταγμα και στο πλαίσιο αυτό θα ήθελα να σχολιάσω την πρόταση νέου Καταστατικού Χάρτη της χώρας μας, την οποία κατέθεσε προσφάτως ομάδα πολιτικών και συνταγματολόγων υπό τους κ.κ. Στέφανο Μάνο και Νίκο Αλιβιζάτο.

Το προτεινόμενο νέο Σύνταγμα δεν αρχίζει με το γνωστό Προοίμιο, δηλαδή με την επίκληση στην Αγία Τριάδα. Θυμίζω ότι το Προοίμιο ετέθη από τους αγωνιστές του 1821 κατά τις Εθνικές Συνελεύσεις του Αγώνος. Αν το αφαιρέσουμε, καταργούμε την Ιστορία μας. Η ομάδα Μάνου – Αλιβιζάτου δεν πιστεύει ότι πρέπει να επιδεικνύουμε σεβασμό στα ελληνορθόδοξα ιδανικά των ανθρώπων που μας ελευθέρωσαν;

Στο άρθρο 1 γράφουν ότι όλες οι εξουσίες πηγάζουν και ασκούνται υπέρ του Έθνους. Το ισχύον Σύνταγμα αναφέρει ότι οι εξουσίες πηγάζουν από τον λαό και υπάρχουν υπέρ του λαού και του Έθνους. Η ομάδα Μάνου-Αλιβιζάτου δηλώνει ότι καταργεί σκοπίμως τη διάκριση Έθνους και λαού, διότι αυτή υπήρξε επινόηση της δικτατορίας. Κι όμως κατά τη συζήτηση του Συντάγματος το 1975 αρθρογράφησαν σοβαροί διανοούμενοι,  όπως ο αείμνηστος Ιω. Θεοδωρακόπουλος κ.ά. και εξήγησαν ότι τον λαό αποτελούν οι πολίτες που φορολογούνται και ψηφίζουν, ενώ το Έθνος είναι ευρύτερη έννοια, την οποία αποτελούν και οι Κύπριοι, οι Βορειοηπειρώτες,  οι Απόδημοι, η Ιστορία μας, η πολιτιστική κληρονομιά μας κ.λπ. Οι συντάκτες του «καινοτόμου Συντάγματος» θεωρούν ότι το Έθνος ταυτίζεται μόνον με τους υπηκόους της Ελλάδος. Δεν θέλουν οι συντάκτες της νέας  προτάσεως να ενδιαφέρεται το κράτος μας για τους Έλληνες εκτός Ελλάδος;

Καταργούν το άρθρο 3, το οποίο αναφέρεται στην Ορθοδοξία ως επικρατούσα θρησκεία. Γιατί; Ο συγκεκριμένος όρος διαπιστώνει ότι η συντριπτική πλειοψηφία των Ελλήνων ακολουθούν την Ορθόδοξη Εκκλησία. Η επισήμανση αυτή  δεν καταπιέζει τους ετεροδόξους ή αλλοθρήσκους. Πολλοί συνταγματολόγοι διδάσκουν  ότι το 1975 το άρθρο 3 εγράφη έτσι ώστε  να κατοχυρώνει κυρίως το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Ποιον ενοχλεί;

Σε ξεχωριστό άρθρο γράφουν ότι το κράτος θα είναι θρησκευτικά ουδέτερο. Αμφιλεγόμενος χαρακτηρισμός, ο οποίος παραπέμπει στις αντιεκκλησιαστικές ακρότητες της Γαλλικής Επαναστάσεως. Το σημερινό Σύνταγμα προστατεύει τη θρησκευτική ελευθερία, η οποία είναι έννοια ισχυρότερη και από την ανεξιθρησκία και από την ουδετερότητα. Η Μεγάλη Βρετανία π.χ. δεν είναι θρησκευτικά ουδέτερη, διότι η Βασίλισσα είναι επικεφαλής της Αγγλικανικής Εκκλησίας, αυτό όμως δεν βλάπτει τα δικαιώματα άλλων θρησκευτικών ομάδων.

Στο άρθρο περί Παιδείας διαγράφουν τελείως τον σκοπό της εκπαιδεύσεως. Το ισχύον Σύνταγμα προβάλλει ως σκοπό -μεταξύ άλλων- την ανάπτυξη θρησκευτικής και εθνικής συνειδήσεως. Νομίζουν ότι μία κοινωνία χωρίς εθνική ταυτότητα θα «εκσυγχρονισθεί»;  Δεν συμφωνώ. Ο Καποδίστριας που ανοικοδόμησε τη Νέα Ελλάδα  υπογράμμιζε την ανάγκη να διδάσκουμε την  Ορθοδοξία και τα Αρχαία Ελληνικά κείμενα στα παιδιά μας!

Άρθρο μου στην εφημερίδα ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ, Κυριακή 12 Ιουνίου 2016

Ἀνήκω στή γενιά ἐκείνη πού μεγάλωσε κυρίως μέ τό ἐξωσχολικό βιβλίο κάι μέ τή μαγεία τοῦ ραδιοφώνου. Γνώρισα την τηλεόραση ὅταν πλέον εἶχα γοητευθεῖ ἀπό τή μυρωδιά τοῦ τυπωμένου χαρτιοῦ καί ἔτσι δέν στερήθηκα τήν ἀπόλαυση τοῦ διαβάσματος, ὅπως δυστυχῶς τήν στεροῦνται τά περισσότερα παιδιά τῆς ἐποχῆς μας. Ἡ Πηνελόπη Δέλτα μᾶς βοήθησε νά μάθουμε πολλά γιά τήν ἱστορία τοῦ Βυζαντίου (Ρωμανίας) καί γιά τόν Μακεδονικό Ἀγῶνα. Τά «Μυστικά τοῦ Βάλτου» μέ εἶχαν συναρπάσει. Μέ τό μυαλό μου περιπλανήθηκα ἐπί μῆνες στά βουνά καί στίς λίμνες τῆς ἀγαπητῆς μου Μακεδονίας, ἀπό τήν ὁποία καί κατάγομαι. Οἱ ἀγωνιστές μέ τίς πλάβες (πλοιάρια χωρίς καρίνα), ἡ δασκάλα κυρία Ἠλέκτρα, ὁ ἔφηβος Ἀποστόλης, ὁ σλαβόφωνος μικρός  Γιοβάν, καί πρωτίστως ὁ Καπετάν Ἄγρας μέ εἰσήγαγαν μυσταγωγικά στό μεγαλεῖο τὴς πανεθνικῆς ἐκείνης προσπάθειας τοῦ 1903-1908.

Κάθε χρόνο, λοιπόν, στίς 7 Ἰουνίου κλίνω εὐλαβικά τό γόνυ στή μνήμη τοῦ νεαροῦ Ἀνθυπολοχαγοῦ ἀπό τούς Γαργαλιάνους Μεσσηνίας, τοῦ Σαράντου Ἀγαπηνοῦ ἤ καπετάν Ἄγρα καί τοῦ Ναουσαίου συνεργάτη του, τοῦ Ἀντώνη Μίγγα. Ἀπαγχονίσθηκαν τό 1907  ἀπό τούς Βουλγάρους κομιταζῆδες τοῦ Ζλατάν σέ μία καρυδιά κοντά στήν Ἔδεσσα. Ἐκεῖ βρίσκεται σήμερα τό χωριό Ἄγρας κάι τό μνημεῖο τῆς θυσίας τους. Ἐκεῖ τούς θρήνησαν οἱ ἐντόπιες Μακεδόνισσες γυναῖκες. Ἐκεῖ τούς τίμησε μέ τρισάγιο καί ὁμιλία ὁ μκαριστός Ἀρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος, τόν Ἰούνιο τοῦ 2007, ἀκριβῶς στή συμπλήρωση τῶν 100 χρόνων ἀπό τόν μαρτυρικό θάνατό τους.

Ὁ Μακεδονικός Ἀγώνας ἐξέφρασε τήν ἐπιθυμία τῶν ἐντοπίων Μακεδόνων νά ἀπελευθερωθοῦν ἀπό τούς Ὀθωμανούς, ἀλλά νά μήν περάσουν ὑπό τήν ἐξουσία τοῦ τότε ἰσχυροῦ βουλγαρικοῦ μεγαλοϊδεατισμοῦ. Ἀπό τό 1878 οἰ Ἕλληνες Μακεδόνες ἀγωνίζονται γιά τήν ἔνταξή τους στή Μητέρα Ἑλλάδα.  Ἡ κυβέρνηση τῶν Ἀθηνῶν ἀφυπνίσθηκε μετά τόν θάνατο τοῦ Πάυλου Μελᾶ, άξιωματικοῦ τοῦ Πυροβολικοῦ, ὁ ὁποῖος φονεύθηκε ἀπό τουρκικό ἀπόσπασμα στή Στάτιστα, σημερινό χωριό Μελᾶς, τῆς Καστοριᾶς. Ἡ πανεθνική προσπάθεια ξεσήκωσε Μητροπολίτες, Ήγουμένους, δασκάλους καί δασκάλες, ἐμπόρους, λογίους, ἀγρότες ἀπό τή Μακεδονία καί πολλούς ἐθελοντές ἀπό τήν ὑπόλοιπη Ἑλλἀδα. Ὑπό τήν εὐφυῆ καί συνετή διεύθυνση δύο διπλωματῶν, τοῦ Ἴωνος Δραγούμη καί τοῦ Λάμπρου Κορομηλᾶ ὅλες οἱ δυνάμεις τοῦ Ἑλληνισμοῦ συντονίσθηκαν γιά νά βοηθήσουν τήν τουρκοκρατούμενη καί ἀπειλούμενη ἀπό τούς κομιταζῆδες (ἐνόπλους Βουλγάρους) γῆ τοῦ Ἀλεξάνδρου. Μεταξύ τῶν ἐθελοντῶν ἦταν καί ὁ Σαράντης Ἀγαπηνός. Εἰσῆλθε κρυφά στή Μακεδονία μέ τό ψευδώνυμο Τέλλος Ἄγρας καί μαζί μέ τό ἔνοπλο σῶμα του ἀνέλαβε τή μάχη κατά τῶν κομιταζήδων στόν φοβερό Βάλτο τῶν Γιαννιτσῶν. Σήμερα ὀ Βάλτος ἔχει ἀποξηρανθεῖ καί στή θέση τοῦ ἕλους κάι τῶν κουνουπιῶν βλέπουμε μία εὔφορη πεδιάδα. Τότε ὁ Βάλτος ἤλεγχε τή διαδρομή Ἕλλήνων, Βουλγάρων καί Τούρκων ἀπό τή Θεσσαλονίκη πρός τή Δυτική Μακεδονία καί πρός τά Βιτώλια (Μοναστῆρι). Ἔπρεπε νά ἐλέγχεται ἀπό Ἔλληνες ἀξιωματικούς καί από τούς ἐντοπίους Μακεδόνες. Ἡ Πηνελόπη Δέλτα μᾶς περιγράφει γλαφυρά τίς δύσκολες συνθῆκες διαβιώσεως καί ἀγῶνος.

Μετά ἀπό πολλές μάχες μέ τούς κομιταζῆδες τοῦ Βάλτου ὁ Ἄγρας τραυματίσθηκε στό χέρι. Ἦλθε στή Νάουσα γιά νά ἀποθεραθευθεῖ μέ τήν βοήθεια τοῦ λαμπροῦ πατριώτη γιατροῦ Ζαφειρίου Λόγγου. Ἐκεῖ, τόν Μάιο τοῦ 1907, ἔμαθε ὅτι ὁ πρώην ἀρχηγός τῶν τοπικῶν κομιτατζήδων, ὁ βοεβόδας Ζλατάν, ζητεῖ νά τόν συναντήσει. Παρά τίς ἐπιφυλάξεις τῶν Ναουσαίων φίλων του ὁ Ἄγρας ἀποφάσισε νά ἐπιδιώξει αὐτή τήν συνάντηση μέ τήν ἐλπίδα νά ἐντάξει τόν Ζλατάν στίς δυνάμεις τοῦ Ἑλληνισμοῦ καί νά τόν ἀποσπάσει ἀπό τήν βουλγαρική προπαγάνδα. Ἄλλωστε τό ἴδιο εἶχε ἐπιτύχει πρό ὀλίγων ἐτῶν ὁ Μητροπολίτης Καστορίας Γερμανός Καραβαγγέλης μέ τόν πρώην βουλγαρίζοντα Καπετάν Κώττα, ὁ ὁποῖος θυσιάσθηκε τελικά γιά τήν Ἑλληνική Ἰδέα. Δέν ὑπάρχουν ἀποδείξεις γιά τόν ἰσχυρισμό ὅτι ὁ Ἄγρας ἤθελε νά συμμαχήσει μέ τόν Ζλατάν γιά νά στραφοῦν ἐναντίον τῶν Τούρκων. Εἶναι λάθος νά ἀποδίδονται στόν ἥρωα προθέσεις πού δέν εἶχε. Ὁ ἐκπεφρασμένος στόχος του ἦταν νά φέρει τόν Ζλατάν στήν Ἀθήνα, γνωρίζοντας ὅτι πολλοί ἐντόπιοι Μακεδόνες εἶχαν ἀποστατήσει ἀπό τό Πατριαρχεῖο καί ἀπό τόν Ἑλληνισμό, λόγῳ  τῆς βουλγαρικῆς προπαγάνδας.

Ἔτσι, λοιπόν, πῆρε μαζί του μερικούς συντρόφους καί πῆγε στήν μοιραία συνάντηση. Ὁ Ζλατάν καί ὁ αἰφνιδίως ἐμφανισθείς κομιταζῆς Κασάπτσε ἄφησαν τούς ὑπόλοιπους καί συνέλαβαν τόν Ἄγρα καί τόν σλαβόφωνο-δίγλωσσο Ἕλληνα Ἀντώνη Μίγγα, ἔγγαμο ράφτη ἀπό τή Νάουσα. Ἐπί ἡμέρες τούς περιέφεραν δεμένους στά χωριά, τούς διαπόμπευαν καί τούς βασάνιζαν. Τελικά τούς θανάτωσαν δι’ ἀπαγχονισμοῦ στίς 7 Ἰουνίου 1907. Ὁ Ζλατάν πρόδωσε τήν ἐμπιστοσύνη πού τοῦ ἔδειξε ὁ Ἄγρας. Τά δύο ἑλληνόπουλα ἄφησαν τήν πνοή τους ἐκεῖ ἐπάνω στήν καρυδιά, στήν φιλόξενη καί ἱστορική γῆ τῆς Μακεδονίας. Ὁ Ἄγρας ὡς ἐθελοντής πού ἦλθε ἀπό τήν ἐλεύθερη Ἑλλάδα γιά νά μεταδώσει τήν στρατιωτική ἐμπειρία του. Ὁ Μίγγας ὡς ἐντόπιος πού ἀγωνίσθηκε γιά τήν ἑλληνικότητα τῆς Μακεδονίας ἔστω κι ἄν διάφορες ἱστορικές περιπέτειες τόν εἶχαν ἀναγκάσει νά χρησιμοποιεῖ ἕνα ἑλληνοσλαβικό γλωσσικό ἰδίωμα.

Κάθε χρόνο στίς 7 Ἰουνίου ἄς γονατίζουμε καί ἐμεῖς νοερά μπροστά στήν καρυδιά πού κράτησε τά ἄψυχα σώματα τῶν δύο  ἠρώων.  Ἄς δώσουμε στά παιδιά μας νά ξαναδιαβάσουν τό βιβλίο «Στά μυστικά τοῦ Βάλτου». Ἄς τούς μιλήσουμε γιά τήν Ἰστορία μας, ἡ ὁποία σήμερα διαστρεβλώνεται καί ἀφελληνίζεται. Ἄς βοηθήσουμε τή νέα γενιά νά καταλάβει γιατί ἀρνούμαστε νά παραχωρήσουμε στά Σκόπια τό ὀνομα τῆς Μακεδονίας. Καί ἄς προσευχηθοῦμε στόν Ἄγιο Δημήτριο νά φυλάττει πάντοτε τή Βόρειο Ἑλλάδα ἀπό κάθε ἐπιβουλή.

Ὡς Ὀρθόδοξοι Χριστιανοί θέλουμε νά ζοῦμε εἰρηνικά μέ ὅλους τούς γείτονες καί μέ ὅλους τούς λαούς τῆς Ὑφηλίου.  Θέλουμε νά ἀξιοποιήσουμε τήν κληρονομιά τῶν  Θεσσαλονικέων Ἁγίων Κυρίλλου καί Μεθοδίου, πού μᾶς συνδέει μέ τούς Ὀρθοδόξους τῶν Βαλκανίων καί τῆς Ἀνατολικῆς Εὐρώπης. Αὐτό, ὅμως, δέν σημαίνει ὅτι θά λησμονήσουμε τούς ἥρωες καί τούς Ἐθνομάρτυρες. Δέν θά δεχθοῦμε να σβήσουμε ὁλόκληρα κεφάλαια τῆς Ἱστορίας μας γιά νά ὑπηρετηθοῦν πρόσκαιρες σκοπιμότητες. Ὁ Καπετάν Ἄγρας τῶν παιδικῶν μας χρόνων ἄς μᾶς καθοδηγεῖ καί τώρα πού μεγαλώσαμε. Στήν ἐποχή τῆς πνευματικῆς καί οἰκονομικῆς πτωχεύσεως τέτοιες ἁγνές μορφές μᾶς θυμίζουν τό χρέος μας πρός τήν Πατρίδα.

Άρθρο μου στο περιοδικό ΠΕΙΡΑΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ, τεύχος Ιουνίου 2016

Σε λίγα χρόνια θα τιμήσουμε σημαντικές επετείους. Το 2020 συμπληρώνονται 2500 χρόνια από τη Μάχη των Θερμοπυλών και τη Ναυμαχία της Σαλαμίνος. Το 2021 θα πανηγυρίσουμε την επέτειο 200 ετών από την Εθνεγερσία του 1821. Και το 2022 θα τιμήσουμε τους πολυάριθμους νεκρούς της Μικρασιατικής τραγωδίας και θα προσπαθήσουμε να διδαχθούμε από τα λάθη που μάς οδήγησαν στο μαύρο 1922.

Όλα αυτά προϋποθέτουν έναν λαό με ιστορική γνώση και διάθεση αξιοποιήσεως του παρελθόντος. Πώς όμως θα μετάσχει σ’ αυτόν τον ιστορικό προβληματισμό η νεολαία μας, όταν το Υπουργείο Παιδείας ετοιμάζει ένα σχολείο αφελληνισμένο και προσανατολισμένο στην παραγωγή ρομπότ που δεν σκέπτονται;

Ο λεγόμενος Εθνικός Διάλογος για την Παιδεία απεδείχθη κωμωδία. Δεν ήταν Εθνικός, διότι ο επικεφαλής που ορίσθηκε από την κυβέρνηση δεν πιστεύει στη διαχρονική συνέχεια του έθνους μας. Δεν ήταν διάλογος, διότι τα έλεγαν μεταξύ τους και τα είχαν προαποφασίσει. Δεν αφορούσε την Παιδεία, που σημαίνει διάπλαση ήθους και χαρακτήρων, αλλά μία μορφή επαγγελματικής καταρτίσεως υπό στενή έννοια. Και πού κατέληξαν;

Προτείνουν ένα Γυμνάσιο τετρατάξιο και ένα Λύκειο δύο τάξεων, στο οποίο θα διδάσκονται υποχρεωτικά μόνον τα Νέα Ελληνικά και τα Αγγλικά. Δηλαδή ο μαθητής το πρωί θα πηγαίνει σε ένα δημόσιο φροντιστήριο και το απόγευμα σε ένα ιδιωτικό φροντιστήριο, το οποίο φυσικά θα συνεχίσει να υπάρχει. Στα σκουπίδια η γενική μόρφωση, τα Αρχαία Ελληνικά, η Ιστορία, τα Θρησκευτικά. Οτιδήποτε οδηγεί σε εθνική αυτογνωσία απορρίπτεται. Οι φωστήρες του ΣΥΡΙΖΑ δεν θέλουν να διαμορφώσουν Έλληνες πολίτες, αλλά μία παγκοσμιοποιημένη μάζα χωρίς ταυτότητα, χωρίς πρότυπα, χωρίς αξίες.

Προτείνουν την κατάργηση της προσευχής – η οποία ούτως ή άλλως δεν ήταν υποχρεωτική για τους μη Ορθοδόξους- και των παρελάσεων. Θεωρούν ότι οι παρελάσεις καθιερώθηκαν από τη δικτατορία Μεταξά το 1936. Η αλήθεια είναι ότι μαθητικές παρελάσεις γίνονταν πολύ νωρίτερα. Διαβάστε τις εφημερίδες του 1921 και θα δείτε ότι οι μαθητές των Αθηνών παρήλασαν για την επέτειο των 100 ετών της Ελληνικής Επαναστάσεως.

Ο Υπουργός Παιδείας θεωρεί άχρηστο μάθημα τα Αρχαία Ελληνικά. Σαφής προσπάθεια αποκοπής από τις ελληνικές μας ρίζες. Όσοι έμαθαν  καλά Αρχαία Ελληνικά σήμερα γράφουν και ομιλούν καλύτερα τα Νέα Ελληνικά. Είναι ανόητοι οι Άγγλοι  που εισήγαγαν τα Αρχαία Ελληνικά στα Δημοτικά Σχολεία τους;

Ο Βουλευτής του ΣΥΡΙΖΑ Κώστας Γαβρόγλου διερωτάται αν σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες τα Θρησκευτικά διδάσκονται με τον ίδιο τρόπο όπως στην Ελλάδα. Ας κοιτάξει τί ισχύει στη Γερμανία, Ιταλία, Ισπανία κ.α. όπου το μάθημα βασίζεται αποκλειστικά στην επικρατούσα θρησκεία και όχι στη θρησκειολογία.

Ένας λαός χωρίς εθνική αυτογνωσία υποκύπτει ευκολότερα σε οικονομικούς ή στρατιωτικούς επεκτατισμούς.

Άρθρο μου στην εφημερίδα ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ, Κυριακή 5 Ιουνίου 2016

Στις 23.5.2016 ο Αρχιεπίσκοπος Ιερώνυμος μίλησε στους Μητροπολίτες και στους ιερείς όλης της Θεσσαλίας κατά την Α’ Πανθεσσαλική Ιερατική Σύναξη, η οποία πραγματοποιήθηκε στον Βόλο. Στην εκδήλωση αυτή, η οποία οργανώθηκε από την Ιερά Μητρόπολη Δημητριάδος, ο Προκαθήμενος της Εκκλησίας της Ελλάδος σχολίασε μεταξύ άλλων την ιδεολογία των ψευδοπροοδευτικών της εποχής μας. Αντιγράφω το σχετικό απόσπασμα από το Δελτίο Τύπου της Μητροπόλεως Δημητριάδος:

«Κάνοντας μία ιστορική αναδρομή, ο κ. Ιερώνυμος αναφέρθηκε στο αρνητικό, κατά της εκκλησίας στη Δύση, κλίμα, που διαμορφώθηκε την περίοδο του Διαφωτισμού, όταν το θρησκευτικό γεγονός πολεμήθηκε και εξωθήθηκε στο περιθώριο και ο άνθρωπος και η λογική, ο ορθός λόγος, τέθηκαν στο επίκεντρο. Έτσι προέκυψε ο καπιταλισμός, ο Μαρξισμός κ.λπ. και φθάσαμε στην εποχή μας, όπου βιώνουμε την πλήρη απαξίωση του ανθρώπινου προσώπου (καύση των νεκρών κ.λπ.) και τον κομπασμό περί του θανάτου του Θεού, μαζί με τον οποίο, όμως, σκοτώθηκε και η ανθρωπιά. Το τραγικό είναι ότι μέσα σ’ αυτή την ατμόσφαιρα μορφώθηκαν και πολλοί Έλληνες, που κατέλαβαν αξιώματα, αλλά δεν έχουν ρίζες Ελληνικές και εκκλησιαστική εμπειρία. Έχουν δημιουργήσει μια νέα ιδεολογική πλατφόρμα και εισηγούνται τρόπους για να γίνει η χώρα μας δήθεν «εκσυγχρονισμένη», αλλάζοντας τα δήθεν «απαρχαιωμένα και παλαιά». Οι άνθρωποι αυτοί δεν έχουν χρώμα, αλλά συμφέρον και κινούνται προς κάθε κατεύθυνση κι εκείνοι που αναλαμβάνουν την τύχη του τόπου είναι ετερόφωτοι, φωτίζονται απ’ αυτούς, για τους οποίους η Εκκλησία και ο Κλήρος δεν είμαστε αρεστοί, δε μας θέλουν. Οι καρποί τους δηλητηριάζουν συνέχεια τον τόπο και βλέπουμε πού καταντήσαμε…».

Ο Μακαριώτατος αναφέρθηκε, λοιπόν, σε Ἐλληνες που κατέχουν σήμερα αξιώματα, αλλά η παιδεία τους δεν έχει ελληνικές ρίζες και οι ιδέες του είναι τελείως αποκομμένες από την Ορθόδοξη Παράδοση του λαού μας. Μίλησε για μία νέα ιδεολογική πλατφόρμα, η οποία βασίζεται σε αντιεκκλησιαστικά στοιχεία από τον ευρωπαϊκό Διαφωτισμό του 18ου αιώνος. Υπογράμμισε ότι αυτό το ιδεολογικό μόρφωμα στο όνομα του «εκσυγχρονισμού» ασκεί πολεμική στην Εκκλησία και στον Κλήρο.

Πιστεύω ότι η Ελληνορθόδοξη Πρόταση ως απάντηση σ’ αυτό το μόρφωμα μπορεί να δώσει απαντήσεις  δημιουργικές και αξιόπιστες. Η Πίστη μας, η εκκλησιαστική εμπειρία, ο βίος και η διδασκαλία των Αγίων και των Πατέρων της Ορθοδοξίας, η μελέτη των Αρχαιοελληνικών και Βυζαντινών κειμένων, η γνωριμία με τους κορυφαίους της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, η διαχρονική ιστορική διαδρομή του Ελληνισμού,  οι ήρωές μας ως πρότυπα, όλα αυτά που συνθέτουν την εθνική μας ταυτότητα δεν αποτελούν μουσειακά είδη ούτε είναι ξεπερασμένες αρχές και αξίες.

Η αναγέννηση και ανανέωση του ελληνικού τρόπου ζωής, η δυνατότητα να κρατούμε επιλεκτικά όσα μας χρειάζονται από την ευρωπαϊκή πολιτιστική κληρονομιά, η ανάπτυξη ενός γνησίου πατριωτισμού μακριά από τον ρατσισμό αλλά και την ηττοπάθεια, η συνύπαρξη της ιδιωτικής πρωτοβουλίας με την κοινωνική δικαιοσύνη, ο σεβασμός στα Ανθρώπινα Δικαιώματα χωρίς να οδηγούμαστε στη ασυδοσία, είναι ενδεικτικά κάποια από τα πνευματικά και πολιτιστικά στοιχεία, τα οποία έχουν ρίζες βαθιές στο παρελθόν αλλά και τη δυναμική να διαμορφώσουν το μέλλον.

Ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός καλλιέργησε την ελπίδα για Απελευθέρωση, μιλώντας για το Ποθούμενον που θα έλθει. Ζητούσε από τους Έλληνες να μιλούν στο σπίτι τους μόνον ελληνικά και όχι ξένες διαλέκτους. Παράλληλα με αυτόν τον αφανάτιστο πατριωτισμό τόνιζε την ανάγκη για αλληλεγγύη προς τους φτωχούς και ζητούσε από τους χωρικούς να αγαπούν τους αθιγγάνους (γύπτους, όπως τους ονόμαζε) σαν αδέλφια τους. Ο Πατροκοσμάς υπήρξε ταυτοχρόνως παραδοσιακός και προοδευτικός. Απέδειξε ότι η Ελληνορθόδοξη Παράδοση συνδυάζει και εναρμονίζει το εθνικό με το κοινωνικό αποφεύγοντας τα άκρα και την βία. Ο Άγιος Κοσμάς προέτρεπε στους πλουσιωτέρους να βοηθούν συνειδητά και από αγάπη τους ενδεείς και πάσχοντες. Δεν έχει καμμία σχέση το κήρυγμά του με το μίσος και τη βία μεταξύ κοινωνικών τάξεων, που οδήγησαν σε εμφύλια αιματοχυσία τη Γαλλική Επανάσταση (1789) και την εξέγερση των Μπολσεβίκων (1917).

Ο Ιωάννης Καποδίστριας ήταν κάτοχος της ευρωπαϊκής παιδείας, αλλά πρωτίστως υπήρξε ευλαβής Ορθόδοξος. Είχε πάντοτε μαζί του, στη Ρωσία, στην Ελβετία, στην Αίγινα και στο Ναύπλιο, την εικόνα της Παναγίας Πλατυτέρας. Στο ομώνυμο μοναστήρι της Κέρκυρας είναι θαμμένος. Ο εκσυγχρονισμός, τον οποίο επιχείρησε στην κοινωνία και στη διοίκηση, είχε ρίζες ελληνορθόδοξες. Για την εκπαίδευση των ελληνοπαίδων πρότεινε τη μελέτη των Αρχαίων Ελλήνων κλασσικών και την Ορθόδοξη Χριστιανική Αγωγή. Θεμελίωσε τη νέα Ελλάδα στη σοφία των Πατέρων της Εκκλησίας και στην προσωπική του ανιδιοτέλεια.

Ο Φώτης Κόντογλου, ο κορυφαίος Ορθόδοξος αγιογράφος του 20ού αιώνος,  σπούδασε στο Παρίσι. Πήρε επιλεκτικά όσα έκρινε χρήσιμα από τον ευρωπαϊκό πολιτισμό, αλλά όλα τα έργα του αποπνέουν οσμήν ευωδίας πνευματικής. Η  Ρωμηοσύνη του Βυζαντίου και της Τουρκοκρατίας εμπνέει το έργο του.

Στα ιδεολογικά μορφώματα που υπονομεύουν την εθνική μας αυτογνωσία απαντούμε με την όντως επαναστατική πρόταση του Πατροκοσμά, του Καποδίστρια, του Κόντογλου. Με την Ελληνορθόδοξη αυτοσυνειδησία μας, η οποία μάς κράτησε όρθιους στα δύσκολα και δίνει απαντήσεις σε όλα τα ερωτήματα του καιρού μας.  Μέσα στην Ευρώπη θα δώσουμε ενεργό παρουσία ως Ορθόδοξοι Έλληνες.

Άρθρο μου στην εφημερίδα ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΑΛΗΘΕΙΑ, Τετάρτη 1η Ιουνίου 2016