(50 χρόνια ἀπό τήν κοίμησή του)
Στίς 13 Ἰουλίου συμπληρώνονται 50 χρόνια ἀκριβῶς ἀπό τήν εἰς Κύριον ἐκδημίαν τοῦ Φώτη Κόντογλου, σπουδαίου ἁγιογράφου καί λογοτέχνη τοῦ 20οῦ αἰῶνος. Ὁ θάνατός του ὑπῆρξε συνέπεια ἑνός σοβαροῦ αὐτοκινητιστικοῦ δυστυχήματος στήν Βούλα τῆς Ἀττικῆς. Ὁ πολυτάλαντος, ἀλλά ταπεινός καί μετριόφρων κύρ Φώτης, ὅπως ἔγινε γνωστός, ἄφησε ἀνεξίτηλα τά σημάδια του στήν πνευματική καί καλλιτεχνική ζωή τῆς πατρίδας μας μέ τήν ἐμμονή του στήν Ἑλληνορθόδοξη Παράδοση, μέ τήν εὐλάβειά του, μέ τή γνώση τῶν κειμένων καί τῶν πηγῶν τῆς Πίστεώς μας, μέ τήν ἀξιοθαύμαστη κατάρτισή του στό Παρίσι τῆς ἐποχῆς ἐκείνης καί μέ τήν ἄδολη ἀγάπη του γιά τή Μικρασία, τήν Ἑλλάδα, τήν Πονεμένη Ρωμιοσύνη.
Ὁ Κόντογλου γεννήθηκε στό Ἀϊβαλί (Κυδωνίες) τῆς Μικρᾶς Ἀσίας τό 1895 ὅπου καί ἔμαθε τά ἑλληνικά καί χριστιανικά γράμματα. Σπούδασε ζωγραφική στό Παρίσι, ἀλλά ἔγινε μύστης καί διάκονος τῆς Ὀρθοδόξου Βυζαντινῆς ἁγιογραφίας μετά ἀπό μία ἐπίσκεψή του στό Ἅγιον Ὄρος. Ἡ Μικρασιατική Καταστροφή τοῦ 1922 τόν ἀνάγκασε νά ἐγκατασταθεῖ στήν Ἀθήνα ὅπου διέπρεψε ὡς ἁγιογράφος, λογοτέχνης, ἀρθρογράφος καί μαχητής τῆς Ὀρθοδοξίας κάι τῆς ἑλληνικότητας. Ἁγιογράφησε πολλούς ναούς ἐντός καί ἐκτός Ἀθηνῶν καί ἐκόσμησε μέ ἱστορικά θέματα τό Δημαρχεῖο τῆς πρωτεύουσας. Γιά νά βοηθήσει τούς ἁγιογράφους νά ἐπιστρέψουν στήν παραδοσιακή ἁγιογραφία καί νά ἀποφεύγουν τίς μιμήσεις δυτικῶν προτύπων συνέγραψε τό κορυφαῖο ἔργο του, πού εἶναι τό βιβλίο «Ἔκφρασις τῆς Ὁρθοδόξου Ἁγιογραφίας». Μαθητές του στήν τέχνη αὐτή ἧσαν πολλοί, μεταξύ τῶν ὁποίων ὁ Γιάννης Τσαρούχης καί ὁ Νίκος Ἐγγονόπουλος.
Ὁ Κόντογλου ἔγραψε συνολικά τρεῖς χιλιάδες ἄρθρα καί ἐπιφυλλίδες σέ ἐφημερίδεςς καί περιοδικά μέ θέματα σχετικά μέ τήν ἐκκλησιαστική καί ἐθνική παράδοση τοῦ Γένους μας. Ἔγραφε μέ τό δικό του χαρακτηριστικό κάι χαριτωμένο ὕφος, συνδυάζοντας μία λογοτεχνική καί προχωρημένη δημοτική γλῶσσα μέ τή βαθειά γνώση τῆς ὑμνογραφίας καί τῆς Ἐκκλησιαστικῆς Γραμματείας μας. Τά κείμενά του ἀφύπνισαν πολλούς Νεοέλληνες καί συνεχίζουν νά παραμένουν ἐπίκαιρα καί δροσερά ἀκόμη καί σήμερα. Ἡ Ὀρθόδοξη Παράδοση «μένουσα ἐν ἑαυτῇ τά πάντα καινίζει» καί τά γραφόμενα τοῦ κύρ Φώτη ἀποδεικνύουν ὅτι τό αἰώνιο παραμένει πάντα ἐπίκαιρο. Ἡ γραφίδα του μᾶς ταξιδεύει σέ θάλασσες μακρυνές, μᾶς πηγαίνει πίσω στό Βυζάντιο (Ρωμανία) καί στήν Τουρκοκρατία, ὑμνεῖ ἁγίους, Νεομάρτυρες καί ἥρωες, θυμίζει τίς καλές ἐποχές τοῦ Μικρασιατικοῦ Ἑλληνισμοῦ, διδάσκει χωρίς νά κουράζει, ἀναπαύει ψυχικά καί μᾶς πλουτίζει πνευματικά. Διαβάζοντας τά κείμενά του αἰσθανόμαστε ὀσμήν εὐωδίας πνευματικῆς καί ἐρχόμαστε πιό κοντά στίς ρίζες μας, στήν ἀκατάλυτη ἓλληνική φύτρα κατά τήν ἔκφρασή του.
Ἀπό τά πολλά βιβλία του ξεχωρίζω τά άκόλουθα, τά ὁποῖα μοῦ ἔκαναν ἰδιάιτερη ἐντύπωση:
«Τό Ἀϊβαλί ἡ πατρίδα μου». Συλλογή ἄρθρων καί ἐπιφυλλίδων πού ἀναφέρονται στό θρυλικό Ἀϊβαλί καί γενικότερα στή Μικρά Ἀσία, τήν ὁποία ὁ Κόντογλου ὐπεραγαποῦσε ὡς γενέτειρά του. Μεγάλο μέρος τοῦ βιβλίου καταλαμβάνει τό πρῶτο κείμενο, άφιερωμένο στόν Νεομάρτυρα τοῦ 18ου αἰῶνος Ἅγιο Γεώργιο τόν Χιοπολίτη, ὁ ὁποῖος θανατώθηκε ἀπό τους Τούρκους μέ φρικτά μαρτύρια στό Ἀϊβαλί.
«Ἡ Πονεμένη Ρωμιοσύνη». Κείμενα γιά τό Βυζάντιο καί τόν Νέο Ἑλληνισμό, ἀπαραίτητα γιά κάθε Ἕλληνα πού θέλει νά μάθει τόν ρόλο τῆς Ἐκκλησίας κάι τῆς Ὀρθοδόξου Παραδόσεως στήν ἐπιβίωση τοῦ Γένους μας μέσα στούς αἰῶνες. «Βυζάντιο, σημεῖον ἀντιλεγόμενον», «Ἡ ἀκατάλυτη ἑλληνική φύτρα», «Ἡ ἁγιασμένη Ἐπανάσταση» εἶναι μόνον μερικά ἀπό τά ἐκπληκτικά κείμενα αὐτῆς τῆς ἐπιτομῆς τῆς ἐθνικῆς μας αὐτογνωσίας. Ρωμιοσύνη εἶναι ἡ πονεμένη Ἑλλάδα, ἡ Χριστιανική Ἑλλάδα, γράφει μέ ἁπλότητα καί σοφία ὁ Κόντογλου.
«Σημεῖον Μέγα». Τεκμηριωμένη, διαφωτιστική καί ἐμπνευσμένη διήγηση τῶν γεγονότων πού ὁδήγησαν στήν θαυματουργική ἀνακάλυψη τῶν λειψάνων τῶν Ἁγίων Ραφαήλ, Νικολάου καί Εἰρήνης στή Θερμή Λέσβου.
«Μυστικά Ἄνθη». Ἒπιλογή κειμένων ἀπό τήν Πατερική καί Νηπτική Γραμματεία, τά ὁποῖα μᾶς εἰσάγουν στήν Ὀρθόδοξη Πνευματικότητα.
«Θρηνητικό Συναξάρι τοῦ Κωνσταντίνου Παλαιολόγου». Σύντομο κείμενο γεμάτο σεβασμό πρός τόν Βυζαντινό Ἑλληνισμό καί τούς πεσόντες κατά τήν Ἄλωση τῆς Κωνσταντινουπόλεως.
Δέν θέλω νά άδικήσω τά ὐπόλοιπα βιβλία τοῦ ταπεινοῦ, ἀλλά πραγματικά μεγάλου Φώτη Κόντογλου. Προτείνω νά διαβάσετε ὅσα περισσότερα μπορεῖτε. Εἶναι κρίμα πού οἱ συνεχεῖς ἐκσυγχρονιστικές ἀλλαγές στά σχολικά μας βιβλία ἔχουν ἀποκόψει τούς νέους μας ἀπό τά ἔργα του. Ὅσοι γονεῖς καί ἐκπαιδευτικοί ἔχετε τήν δυνατότητα καλό θά ἦταν νά προσφέρετε στά ἑλληνόπουλα τή σοφία, τήν εὐλάβεια, τήν ἁπλότητα καί τή γνήσια ἑλληνικότητα τοῦ κύρ Φώτη.
Ἐπισημαίνω μέ ἔμφαση τό γεγονός ὅτι ὁ Κόντογλου σπόυδασε στό Παρίσι, ἀλλά δέν ἀλλοιώθηκε, δέν φράγκεψε, δέν ἔγινε ξενομανής. Τό ἴδιο βλέπουμε ἕναν αἰῶνα πρίν μέ τόν Διονύσιο Σολωμό, ὁ ὁποῖος σπόυδασε στήν Ἰταλία, ἀλλά ἐπέστρεψε περισσότερο Ἔλληνας καί Ὀρθόδοξος. Τό μήνυμα εἶναι ὅτι τά παιδιά μας πρέπει ἀπό μικρά νά τά ἐφοδιάζουμε μέ Χριστό καί Ἑλλάδα. Ἄν ἔχουν ἑλληνορθόδοξη ἀγωγή ἀπό τήν οἰκογένεια, ὅπου κάι ἄν βρεθοῦν ἀργότερα, ὅσες ξένες ἐπιδράσεις κι ἄν δεχθοῦν, θά παραμείνουν δημιουργικοί Ἕλληνες. Ὁ Κόντογλου ἀξιοποίησε φυσικά τίς γνώσεις πού ἀπέκτησε στό Παρίσι, άλλά πάντα μέ ὑπόβαθρο Ἑλληνορθόδοξο καί μέ στόχο τήν προσαρμογή τοῦ μηνύματός του στίς ἀνάγκες τῆς ἐποχῆς. Ἔτσι κάι σήμερα. Μήν ἔχετε ἐνδοιασμούς ἄν τά παιδιά μας φεύγουν γιά λίγα ἤ πολλά χρόνια σέ Πανεπιστήμια τῆς Εὐρώπης καί τῶν ΗΠΑ. Δέν κινδυνεύουν νά ἀφελληνισθοῦν ἄν έσεῖς οἱ γονεῖς καί οἱ δάσκαλοι τούς ἔχετε ἀναθρέψει ἑλληνορθόδοξα. Μάλιστα θά ἀξιοποιήσουν κάθε νέα γνώση καί ἐμπειρία γιά τό καλό τοῦ Ἑλληνισμοῦ. Ἀντιθέτως ἄν άφήσουμε τά παιδιά μας νά διαπαιδαγωγοῦνται μόνο ἀπό τά ἐλλιπέστατα σχολικά βιβλία ἤ ἀπό τήν τηλεόραση τότε καί ἐντός Ἑλλάδος ἄν μείνουν, πάλι ἀνελλήνιστοι πολίτες θά γίνουν.
Πιστεύω ὅτι τό καλύτερο μνημόσυνο γιά τήν ψυχή τοῦ μακαριστοῦ Φώτη Κόντογλου εἶναι ἡ παράθεση λίγων γραμμῶν από ἕνα κείμενό του πού ἐπιλέγω τυχαῖα καί συγκεκριμένα ἀπό τό «Φῶς Ἑσπερινόν», τό ὁποῖο περιλαμβάνεται στό βιβλίο του «Τό Ἀϊβαλί ἡ πατρίδα μου» (Δ΄ ἔκδοση, Ἄγκυρα, Ἀθήνα 2009):
«Ἀπάνου στά κεραμίδια τῆς ἐκκλησιᾶς ἀνεμίζουνται κάτι ψιλά χορτάρια. Ἀπό μέσα ὅμως ἀπό τόν κουμπέ εἶναι ὁ Παντοκράτορας, σάν νά σκύβει ἀπό τόν ούρανό «ἐπιβλέπων ἐπί πάντας τούς υἱούς τῶν ἀνθρώπων». Ἡ κεφαλή Του εἶναι μεγαλόπρεπη μέ πυκνά καί ἄφθονα μαλλιά ὁπού πέφτουνε στόν ἀριστερό ὦμο Του. Τό γένι Του εἶναι πυκνό. ἡ ἔκφρασή Του εἶναι ἁπλή, μέ ταπείνωση καί μέ πραότητα. Ἔχει ὡστόσο ἕνα θεϊκό μεγαλεῖο. Πλατύλαιμος, μ’ανοιχτό πουκάμισο, μέ φαρδιές πλάτες καί μέ τά χέρια ἀνασηκωμένα, ὅπως πάγει ὁ γῦρος. Εἶναι περιτυλιγμένος μέσα σ’ ἕναν φαρδύν μανδύα, σά ν’ ἀγκαλιάζει ὅλον τόν κόσμο. «Ἄβυσσος ὡς ἱμάτιον τό περιβόλαιον Αὐτοῦ»! Μέ τό δεξί χέρι Του βλογᾶ τόν κόσμο καί μέ τ’ ἀριστερό Του κρατᾶ τό Βαγγέλιο, τόν Νόμο τοῦ Θεοῦ…….
Ἀπό κάτου κείνη τήν ὥρα λέγει ὁ καλόγερας μέ φωνή ἥσυχη τό «Φῶς Ἱλαρόν», ἐνῶ ὁ ἥλιος βασιλεύει καί τελειώνει ἡ μέρα…..Δάκρυα ἔρχονται στά μάτια τ’ ἀνθρώπου ἀκούγοντας αὐτά τά ἀρχαῖα λόγια, ὁπού ’ναι ἁπλά κ’ αἰώνια σάν τό βασίλειο τοῦ ἥλιου. Τό βιβλίο πού ’ναι ἀκουμπισμένο ἀπάνου στ’ ἀναλόγι, γράφει πώς εἶναι ποίημα Ἀθηνογένους τοῦ Μάρτυρος. Παμπάλαιος ὕμνος, πού τόν λένε κάθε βράδυ σάν τελειώνει ἡ μέρα ἀπό δυό χιλιάδες χρόνια ἴσαμε τά σήμερα, ἁπλοί ἀνθρῶποι, πού βαστᾶνε ἀπό τούς ἀρχαίους Ἕλληνες, σάν τοῦτο τόν Ἁγιονορείτη καλογερο, πού’ναι καί στό πρόσωπο σάν τούς παλαιούς.
Ἀκατάλυτη ἑλληνική φύτρα. Ποτές δέν θά ξεραθεῖς, ποτές δέν θά πεθάνεις. Ἀπό τό γέρικο καί τιμιώτατο κορμί σου πετιοῦνται ὁλοένα καινούργια βλαστάρια, πού γεύοντάς τα καί τ’ ἀγρίμια ἡμερεύουνε…»!
Καί τό πνεῦμα μας ἡμερεύει διαβάζοντας τόν κύρ Φώτη Κόντογλου, αὐτό τό εὐλογημένο καταφύγιο τῆς Ἑλληνορθόδοξης Παράδοσης. Ἄς προσευχηθοῦμε μπροστά στίς εἰκόνες πού φέρουν τήν ταπεινή ὑπογραφή του «χείρ Φωτίου Κόντογλου» καί ἄς παρακαλέσουμε τόν Θεό νά ἀναπαύσει τήν ψυχή τοῦ σεμνοῦ ἁγιογράφου καί πεζογράφου μας.
Άρθρο μου στο περιοδικό ΠΕΙΡΑΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ, τεύχος Ιουνίου 2015
