Η εορτή της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος και η επικείμενη πανελλήνια εορτή της Μεγαλόχαρης δημιουργούν το κατάλληλο πνευματικό περιβάλλον για να τιμήσουμε έναν Άγιο της Εκκλησίας μας, ο οποίος στήριξε σε χαλεπούς καιρούς την ελληνορθόδοξη παράδοσή μας. Στις 7 Αυγούστου η Ορθόδοξη Εκκλησία και ιδιαιτέρως η Δυτική Μακεδονία εορτάζει την μνήμη του Οσίου Νικάνορος του Θεσσαλονικέως. Γεννήθηκε στην πόλη του Αγίου Δημητρίου το 1491 και βαπτίσθηκε Νικόλαος. Νωρίς αποφάσισε να ακολουθήσει τον μοναχισμό και μοίρασε στους φτωχούς τη μεγάλη πατρική περιουσία του.
Ο Νικόλαος, που έλαβε το αρχαίο μακεδονικό και συγχρόνως χριστιανικό όνομα Νικάνωρ, δίδαξε σε πόλεις και χωριά της Δυτικής Μακεδονίας και βοήθησε πολλούς Έλληνες να μην εξισλαμισθούν. Στον τομέα αυτό θεωρείται πρόδρομος του Αγίου Κοσμά. Ασκήτευσε επί αρκετά έτη σε μία σπηλιά στο όρος Καλλίστρατο δίπλα στον ποταμό Αλιάκμονα και απέναντι από το σημερινό χωριό Χρώμιο Κοζάνης. Ο Όσιος Νικάνωρ ίδρυσε την περίφημη Μονή της Ζάβορδας, η οποία συνδέθηκε με το όνομά του και η οποία πανηγυρίζει την ημέρα της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος. Εκοιμήθη το 1549 αφού έγινε ονομαστός για τα θαύματά του σε όλη την τουρκοκρατούμενη Μακεδονία. Η θαυματουργός κάρα του σώζεται και προσκυνείται σήμερα στη Μονή του.
Η Μονή Οσίου Νικάνορος Ζάβορδας υπάγεται στην Ιερά Μητρόπολη Γρεβενών και αποτελεί προσκύνημα πανελλήνιο. Διατηρεί σπουδαία βιβλιοθήκη με κειμήλια. Ο Όσιος Νικάνωρ θεωρείται προστάτης όλης της Δυτικής Μακεδονίας και βρίσκουμε Ναούς του στην Κοζάνη, στην Καστοριά κ.α. Κατά τον Μακεδονικό Αγώνα οι μοναχοί βοηθούσαν τους Έλληνες αγωνιστές να εισέρχονται στη Μακεδονία και τους περνούσαν με το σχοινί πάνω από τα φουσκωμένα νερά του Αλιάκμονα. Εκεί οι Μακεδονομάχοι έβρισκαν καταφύγιο και τροφή σε δύσκολες στιγμές. Με την βοήθεια της Μονής πέρασαν τον Αλιάκμονα την 11η Οκτωβρίου 1912 τα τμήματα της 5ης Μεραρχίας για να λάβουν μέρος στον ένδοξο Α΄ Βαλκανικό Πόλεμο. Λόγω της εθνικής και θρησκευτικής της δράσεως η Μονή έγινε στόχος εκδικητικών διαθέσεων από διάφορες πλευρές κυρίως δε από τους εξισλαμισμένους Βαλαάδες της περιοχής Βεντζίων. Ο σημερινός επισκέπτης θαυμάζει το εντυπωσιακό τοπίο, καθώς η Μονή είναι κτισμένη σαν φρούριο σε ύψωμα, το οποίο κατά τα τρία τέταρτα περιβάλλεται από τον ρου του Αλιάκμονος.
Αν κάποιος θαρραλέος και φιλότιμος δάσκαλος έλεγε στους μαθητές του λίγα λόγια για τον Όσιο Νικάνορα και το μοναστήρι του, οι νέοι μας και οι νέες μας θα μάθαιναν ότι πολλοί κληρικοί και μοναχοί επί Τουρκοκρατίας κράτησαν όρθια την εθνική συνείδηση αποτρέποντας τους εξισλαμισμούς. Όποιος χανόταν για την Ορθοδοξία εκείνη την εποχή χανόταν και για τον Ελληνισμό. Τούρκευε, γινόταν φανατικός ανθέλληνας. Παράδειγμα οι Τσάμηδες της Θεσπρωτίας που μας απασχολούν ακόμη και σήμερα μέσω της αλβανικής προπαγάνδας. Ήταν Χριστιανοί που εξισλαμίσθηκαν τον 17ο αιώνα, άλλοι εκουσίως, άλλοι βιαίως. Η αλλαγή του θρησκεύματος τούς οδήγησε γρήγορα και σε αλλαγή της εθνικής συνειδήσεως. Ενώ αντιθέτως πολλοί Καππαδόκες και Πόντιοι που αναγκάσθηκαν να μιλούν τουρκικά κράτησαν την ελληνικότητά τους μέσω της Ορθοδοξίας.
Στα μαύρα χρόνια της δουλείας η Ορθοδοξία ήταν η δύναμη που διατήρησε τον Ελληνισμό, γράφει ο αείμνηστος Βρετανός Βυζαντινολόγος Στήβεν Ράνσιμαν. Αυτό βίωναν καθημερινά με το έργο τους Ορθόδοξοι μοναχοί όπως ο Όσιος Νικάνωρ, ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, ο Νεκτάριος Τέρπος και άλλοι γνωστοί ή άγνωστοι. Και μοναστήρια σαν αυτό της Ζάβορδας βοήθησαν όλους τους εθνικούς αγώνες για την Ελευθερία και την απομάκρυνση διαφόρων κατακτητών. Σε ποιο σχολικό βιβλίο θα βρουν άραγε τα ελληνόπουλα την προσφορά της Μονής Ζάβορδας στην παιδεία και στους αγώνες του Έθνους;
Όπως προανέφερα ο Όσιος Νικάνωρ τιμάται ως προστάτης ολόκληρης της Δυτικής Μακεδονίας. Έσωσε ανθρώπους και κοπάδια ζώων από επιδημίες, επιζωοτίες και λοιμούς. Πολλές θεραπευτικές επεμβάσεις του καταγράφει η τοπική παράδοση, ιδίως υπέρ των παιδιών που ασθενούσαν. Ναοί του υπάρχουν στα Σέρβια Κοζάνης, στην πόλη της Κοζάνης, στην Καστοριά (νεόδμητος και περικαλλής), στην Εράτυρα Βοΐου (παλαιός ενοριακός και τώρα προσκυνηματικός), ενώ στη Μητρόπολη Κονίτσης υπάρχει χωριό με το όνομά του.
Ο Όσιος συνδεόταν φιλικώς με τον Άγιο Διονύσιο τον εν Ολύμπω, ο οποίος ίδρυσε το μοναστήρι του κοντά στο Λιτόχωρο. Επίσης στην Ιερά Μονή Τιμίου Προδρόμου Βεροίας η ιστορική έρευνα έχει αποδείξει ότι ο Όσιος Νικάνωρ ασκήτευσε εκεί πριν ιδρύσει την Ιερά Μονή Μεταμορφώσεως του Σωτήρος Ζάβορδας. Το κοινό στοιχείο και των δύο Μονών, Τιμίου Προδρόμου και Ζάβορδας, είναι η γειτνίασή τους με τον ορμητικό ρου του ποταμού Αλιάκμονος. Ο Αλιάκμων είναι ο μεγαλύτερος ποταμός της Μακεδονίας από αυτούς που διασχίζουν εξ ολοκλήρου ελληνικό έδαφος. Σαφώς μεγαλύτερο μήκος σε χιλιόμετρα έχει ο ρους του Αξιού, αλλά ο εν λόγω ποταμός, γνωστός και ως Βαρδάρης, πηγάζει από το κράτος των Σκοπίων.
Με τη φροντίδα του νυν Μητροπολίτου Γρεβενών κ. Δαβίδ η Μονή Ζάβορδας έχει στελεχωθεί από ανδρική συνοδεία μοναχών. Η βιβλιοθήκη της Μονής θεωρείται πολύτιμη για τους πνευματικούς θησαυρούς της. Οι ερευνητές έχουν εντοπίσει πολλά εκκλησιαστικά κειμήλια μεγάλης αξίας καθώς και γραπτές μαρτυρίες για το πέρασμα του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού από την περιοχή.
Ας προσευχηθούμε στον Όσιο Νικάνορα να βοηθήσει τον Ελληνισμό να διαφυλάξει την Ορθόδοξη Πίστη και κληρονομιά.
