Kωνσταντίνος Χολέβας

Κάθε χρόνο στις 8 Μαρτίου η μνήμη μας στρέφεται στον μεγαλύτερο εκκλησιαστικό ρήτορα του 19^ου αιώνος: Τον Κωνσταντίνο Οικονόμο τον εξ Οικονόμων, ο οποίος εκοιμήθη στις 8.3.1857. Το προσωνύμιο «εξ Οικονόμων» το προσέθεσε ο ίδιος για να δείξει  ότι πολλοί πρόγονοί του-όπως και αυτός- ήσαν έγγαμοι κληρικοί με το οφφίκιον του Οικονόμου. Ο Κωνσταντίνος γεννήθηκε στις 27.8.1780 στην Τσαριτσάνη της Θεσσαλίας, όπου και πήρε την βασική μόρφωση από τον λόγιο ιερέα πατέρα του. Σπούδασε στην ακμάζουσα τότε σχολή των Αμπελακίων όπου και διακρίθηκε για το ήθος και την ευφυία του. Σε ηλικία 21 ετών χειροτονήθηκε διάκονος και 25 ετών χειροτονήθηκε πρεσβύτερος.

Από τη νεαρή ηλικία του είχε τη λάμψη του πολύ μορφωμένου και του αρίστου ρήτορος. Ήδη ως μαθητής, όπως γράφει ο Νικόλαος Βέης, «περιήγε κώμας της Θεσσαλίας και Μακεδονίας ευαγγελιζόμενος». Παρέμεινε επί δύο χρόνια κηρύττοντας στη Θεσσαλονίκη και στη συνέχεια μετέβη στη Σμύρνη όπου υπηρέτησε ως καθηγητής και διευθυντής του Φιλολογικού Γυμνασίου.

Εκτιμώντας τις ικανότητές του ο Πατριάρχης Γρηγόριος Ε΄ τον διόρισε ιεροκήρυκα του Οικουμενικού Θρόνου στην Κωνσταντινούπολη. Πολυάριθμοι ήσαν οι ακροατές του και πανελλήνια η φήμη του. Το 1821 πήγε στη Ρωσία για να συνεχίσει το έργο του μακριά από την εκδικητική μανία των Οθωμανών. Έγραψε πολλά συγγράμματα φιλολογικού και θεολογικού περιεχομένου.

Κατά τη συζήτηση για την ίδρυση Αυτοκεφάλου Εκκλησίας της Ελλάδος μετά την Απελευθέρωση τόνιζε  ότι αυτό πρέπει να γίνει μόνο με τη σύμφωνη γνώμη του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Συγκρούσθηκε με τις απόψεις του Θεοκλήτου Φαρμακίδη, ο οποίος ως κληρικός και καθηγητής μετέφερε δυτικότροπα και μη Ορθόδοξα ήθη στον εκκλησιαστικό χώρο. Όταν εκοιμήθη το 1857 ο Οικονόμος ετάφη στο προαύλιο του Ναού των Ταξιαρχών της Ιεράς Μονής Πετράκη, δίπλα στο σημερινό Συνοδικό Μέγαρο των Αθηνών.

Η συμβολή του στην ηθική στήριξη των αγωνιστών του 1821 υπήρξε πολύτιμη. Ο Πρωτοπρεσβύτερος Κωνσταντίνος Οικονόμος θεμελίωσε την Ορθόδοξη Θεολογία του Πατριωτισμού και της Απελευθερώσεως, συνδυάζοντας αριστοτεχνικά  τα διδάγματα της Αγίας Γραφής και των Πατέρων, με τον υγιή και αφανάτιστο πατριωτισμό, ο οποίος εμπνέει τους ευγενείς αγώνες για την εθνική ελευθερία.

Παραθέτω χαρακτηριστικά δύο αποσπάσματα ομιλιών του. Το πρώτο από τον λόγο του με τίτλο «Η της Πατρίδος αγάπη» το αφήνω στο γλωσσικό ιδίωμα του ιδίου για να πάρουμε μία χαρακτηριστική γεύση της γραφίδος του και της ρητορείας του:

«… Λέγω πρώτον ότι χρεωστείς, χριστιανέ, καθό χριστιανός, να αγαπάς και να ευεργετής την Πατρίδα. Σε προστάζει ο θείος νόμος «αγαπήσεις τον πλησίον σου ως σεαυτόν». Πλησίον σου είναι βέβαια πας άνθρωπος, αλλά ποίος δύναται να είναι πλησιέστερός σου παρά τους συγγενείς και ομοπίστους και συμπολίτας σου; Ούτοι είναι αδελφοί σου, οίτινες συγκατοικούσι μετά σού εις μίαν και την αυτήν χώραν, ως εάν εις μίαν και την αυτήν οικίαν. Ούτοι έχουσιν τον αυτόν και συ πατέρα, τον Θεόν, την αυτήν και σύ μητέρα, την Εκκλησίαν, το αυτό γενέθλιον έδαφος, και τας αυτάς τροφάς, τους αυτούς νόμους, τους αυτούς άρχοντας και ποιιμένας και διδασκάλους, τας αυτάς προς τας κοινάς πανηγύρεις και απολαύσεις και λύπας και χαράς. Όσον, λοιπόν, ειλικρινέστερον αγαπάς τους συμπατριώτας και την Πατρίδα, τόσον βεβαιότερον εκπληρώνεις τον νόμον του Θεού. Και πάλιν εξ εναντίας όσον αμελείς και προδίδεις πολλάκις της Πατρίδος τα συμφέροντα, τόσον εξελέγχεσαι παραβάτης του Θείου νόμου και του πλησίον σου εχθρός χειρότερος απίστου…. Τόσον ιερόν και θείον δώρον είναι η Πατρίς ώστε εν εκ των μεγίστων σημείων της κατά των ανθρώπων δικαίας οργής του Θεού γίνεται πολλάκις η στέρησις της Πατρίδος»!

Το δεύτερο απόσπασμα προέρχεται από τον περίφημο Επιτάφιο Λόγο, τον οποίο εκφώνησε ο Κωνσταντίνος Οικονόμος ενώπιον του λειψάνου του Αγίου Εθνομάρτυρος Πατριάρχου Γρηγορίου Ε΄, στην Οδησσό της τότε Μικράς Ρωσίας και νυν Ουκρανίας, στις 19.6.1821. Όπως γνωρίζουμε ο απαγχονισθείς Πατριάρχης ρίχτηκε στη θάλασσα από τους Τούρκους και τον περισυνέλεξε ο Κεφαλλονίτης πλοίαρχος Σκλάβος, ο οποίος μετέφερε το σεπτό λείψανο στην Οδησσσό. Θα χρησιμοποιήσω τη νεοελληνική απόδοση του Βενεδίκτου Ιερομονάχου, Αγιορείτου:

«Έφθασε η Μεγάλη Εβδομάδα και ο γενναίος Γρηγόριος ανάμεσα σε μύρια βαρβαρικά όπλα και κραυγές και σφαγές, τέλεσε με ευλάβεια την ακολουθία των Παθών υπέρ της σωτηρίας του κόσμου, θρηνώντας συγχρόνως και για τα πάθη των θλιβομένων ομοφύλων του. Φθάνει τέλος και η ένδοξη ημέρα της Αναστάσεως και συνανατέλλει μαζί με αυτήν ο φαεινότατος ήλιος της δόξας του. Αφού έψαλλε με απόλυτη γαλήνη τους ιερούς ύμνους της Αναστάσεως, λειτούργησε την τελευταία του στην γη ιερουργία και έφαγε πάνω στην αγία τράπεζα το τελευταίο Πάσχα το μυστικό… Μόλις βγήκε από την Εκκλησία, και να, οι υπηρέτες της ασεβείας τον αρπάζουν βίαια, τον βάζουν σε ένα ελεεινό πλοίο και τον κατεβάζουν σε σκοτεινή φυλακή… Εκεί βρίσκει ο Πατριάρχης την αγία του Σύνοδο δεμένη με αλυσίδες να πάσχη και αυτή για χάρι της Εκκλησίας του Χριστού».

Αιωνία η μνήμη του Κωνσταντίνου Οικονόμου του εξ Οικονόμων, ευσεβούς Ορθοδόξου κληρικού, εμψυχωτού των επαναστατημένων Ελλήνων και διδασκάλου του Γένους!

Άρθρο μου στην εφημερίδα ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΑΛΗΘΕΙΑ, Τετάρτη 9.3.2016

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Κωνσταντίνου Σκουτέρη: Κείμενα του Νέου Ελληνισμού, Εκκλησία της Ελλάδος, Αθήναι 1971.

Ανωνύμου Συγγραφέως: Βίος και Πολιτεία του Αγίου Ιερομάρτυρος Γρηγορίου του Ε΄ Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως, απόδοσις στη Νεοελληνική υπό Βενεδίκτου Ιερομονάχου Αγιορείτου,. Εξεδόθη από τη Συνοδεία Σπυρίδωνος Ιερομονάχου, Νέα Σκήτη Αγίου Παύλου, Άγιον Όρος, α.χ.

Η κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ εκδηλώνει πλέον ξεκάθαρα τον αντιεκκλησιαστικό αυταρχισμό της και την απέχθειά της προς την ελληνορθόδοξη ταυτότητα του λαού μας. Τα πρόσφατα γεγονότα είναι ενδεικτικά.

Με εντολή του Υπουργού Παιδείας απαγορεύεται στους Μητροπολίτες να πραγματοποιούν ομιλίες σε σχολικές τάξεις, έστω και αν η πρόσκληση προέρχεται από τους ίδιους τους μαθητές. Το γεγονός αυτό ο Μητροπολίτης Μεσογαίας  Νικόλαος χαρακτήρισε ως «αντιεκκλησιαστικό ρατσισμό».

Το Υπουργείο Παιδείας προωθεί την αντικατάσταση των Ορθοδόξων Θρησκευτικών με ένα πολυθρησκειακό συνονθύλευμα, το οποίο υποβαθμίζει την Ορθοδοξία και παραβιάζει το Σύνταγμα και τις δικαστικές αποφάσεις.

Η κυβέρνηση προσπαθεί να επιβάλει νομοθετικά την υποχρέωση των Ορθοδόξων κληρικών να τελούν χριστιανική κηδεία σε ανθρώπους, οι οποίοι επέλεξαν την αποτέφρωση. Οι κυβερνώντες, υπό τον μανδύα του προοδευτισμού, θέλουν να αναγκάσουν τους θρησκευτικούς λειτουργούς να παραβούν τους Ιερούς Κανόνες της Εκκλησίας  και να πράξουν αντίθετα προς τη συνείδησή τους. Όποιος επιθυμεί να αποτεφρωθεί είναι δική του η επιλογή, αλλά τίθεται αυτομάτως εκτός Ορθοδόξου Εκκλησίας.

Οι προειδοποιητικές βολές είχαν ριφθεί πριν από ένα χρόνο. Ο Πρωθυπουργός και ο τότε Υπουργός Παιδείας και Πολιτισμού, με την ευκαιρία της 25^ης Μαρτίου, είχαν διακηρύξει ότι η Ελληνική Επανάσταση είναι γνήσιο τέκνο του Δυτικού Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επαναστάσεως. Η αναφορά ήταν σκόπιμη. Πρώτον, διότι αυτά τα ευρωπαϊκά κινήματα είχαν έντονο αντιχριστιανικό χαρακτήρα και δεύτερον, διότι η μονόπλευρη αναφορά στον Διαφωτισμό παραβλέπει και διαγράφει την ελληνορθόδοξη συνείδηση των αγωνιστών και τον ρόλο των Ορθοδόξων κληρικών στην διατήρηση της εθνικής συνειδήσεως.

Η τοποθέτηση ως επικεφαλής του «Εθνικού Διαλόγου για την Παιδεία» ενός ανθρώπου ο οποίος αρνείται την ιστορική συνέχεια του Ελληνισμού, καταδεικνύει χωρίς αμφιβολία ότι η πρώτη και δεύτερη φορά Αριστερά θέλει με κάθε τρόπο να αποδομήσει την εθνική μας ταυτότητα, να μετατρέψει την Εκκλησία σε ένα συμπληρωματικό Υπουργείο Κοινωνικής Πρόνοιας -χωρίς λόγο στα δημόσια δρώμενα- και να αποκόψει τους νέους μας από την Ορθοδοξία και την Ιστορία μας.

Κι όμως μπορούμε να αντιδράσουμε. Δημοκρατικά, νόμιμα και χριστιανικά. Να μετατρέψουμε κάθε σπίτι, κάθε σχολείο, κάθε ενορία, κάθε σωματείο, σε νέο Κρυφό Σχολειό. Να μιλούμε στα παιδιά μας για τους Αγίους της Πίστεως και τους ήρωες του Έθνους. Να προσφέρουμε στις νεώτερες γενιές τα ελληνορθόδοξα βιβλία και τα κείμενα, τα οποία τους στερεί το σημερινό σχολείο. Να καταλάβουμε ότι ο καθένας μας έχει ευθύνη απέναντι στη νέα γενιά για τη διαφύλαξη της εθνικής, θρησκευτικής και πολιτιστικής ταυτότητας αυτής της Πατρίδας.

Τώρα που πλησιάζει η 25^η Μαρτίου να δώσουμε απάντηση στις αντιεκκλησιαστικές και ανιστόρητες απόψεις των κυβερνώντων, μιλώντας στα παιδιά μας για τους Νεομάρτυρες και τους Εθνομάρτυρες!

Άρθρο μου στην εφημερίδα ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ, Κυριακή 6 Μαρτίου 2016

Στις 24 Φεβρουαρίου 1821 ο Αλέξανδρος Υψηλάντης, γόνος πλουσίας οικογενείας και υπασπιστής του Τσάρου της Ρωσίας, κήρυξε την εξέγερση των Ελλήνων στη Μολδοβλαχία. Ο τοπικός ρουμανικός πληθυσμός δεν έδειξε προθυμία για συμμετοχή και οι νεαροί Έλληνες που ακολούθησαν τον Υψηλάντη φονεύθηκαν ή αιχμαλωτίσθηκαν από τους Τούρκους στο Δραγατσάνι στις 7 Ιουνίου. Από την εξέγερση εκείνη, η οποία άνοιξε τον δρόμο για την κυρίως Επανάσταση στην Πελοπόννησο και τους άλλους ελληνικούς τόπους, είναι χρήσιμο να κρατήσουμε στη μνήμη μας την περίφημη Προκήρυξη.

24.2.1821 από το Γενικόν Στρατόπεδον του Ιασίου ο Αλέξανδρος Υψηλάντης αποστέλλει προς τους Έλληνες του τότε και του σήμερα μία θαυμάσια Προκήρυξη υπό τον τίτλο: «Μάχου υπέρ Πίστεως και Πατρίδος». Οι ιδεολογικοί πυλώνες του πρώτου επαναστατικού κειμένου του 1821 είναι τρεις: Ο σεβασμός στην Ορθόδοξη Χριστιανική Πίστη, η διαχρονική συνέχεια του Ελληνισμού από την αρχαιότητα μέχρι το 1821 και η προσήλωση στα δημοκρατικά ιδανικά και στην ανάγκη απομακρύνσεως των πάσης φύσεως τυράννων.

Η Επανάσταση του 1821, όπως μαρτυρείται από το κείμενο του  Υψηλάντη, αρχηγού της Φιλικής Εταιρίας, είναι η Επανάσταση των Ελλήνων Ορθοδόξων κατά των αλλοθρήσκων δυναστών. Είναι μία Επανάσταση εθνική, απελευθερωτική, δημοκρατική και όχι μία εξέγερση κοινωνική, ταξική ή εμφύλια. Ο Υψηλάντης αναφέρεται εμμέσως στην προηγηθείσα Γαλλική Επανάσταση, αλλά δεν γίνεται μιμητής της. Δημιουργεί, μαζί με τους Φιλικούς, τον κλήρο και τον λαό, μία νέα καθαρώς ελληνορθόδοξη ιδεολογική σύνθεση.

Η Προκήρυξη της 24^ης Φεβρουαρίου δηλώνει: «Είναι καιρός να αποτινάξωμεν τον αφόρητον τούτον Ζυγόν, να ελευθερώσωμεν την Πατρίδα, να κρημνίσωμεν από τα νέφη την ημισέληνον, να υψώσωμεν το σημείον δι΄ού πάντοτε νικώμεν! Λέγω τον Σταυρόν, και ούτω να εκδικήσωμεν την Πατρίδα και την Ορθόδοξον ημών Πίστιν από την ασεβή των ασεβών καταφρόνησιν». Η σημαία κατά τον Υψηλάντη πρέπει να φέρει το σημείο του Χριστιανικού Σταυρού, με τη βοήθεια του οποίου οι Έλληνες πάντοτε νικούν.

Η διαχρονική πορεία του Ελληνισμού είναι παρούσα: «Ας συγκροτήσωμεν μάχην μεταξύ του Μαραθώνος και των Θερμοπυλών… Το αίμα των τυράννων είναι δεκτόν εις την σκιάν του Επαμεινώνδου Θηβαίου και του Αθηναίου Θρασυβούλου».

Η πίστη στις δημοκρατικές αξίες καταγράφεται σαφώς: «Το Έθνος συναθροιζόμενον θέλει συνάξη τους Δημογέροντάς του και εις την Ύψιστον ταύτην Βουλήν θέλουσι υπείκει όλαι μας αι πράξεις».

Το πρώτο επαναστατικό κείμενο, θα έπρεπε να γνωρίζουν όλα τα σημερινά ελληνόπουλα. Να μελετούν τον σεβασμό του Αλεξάνδρου Υψηλάντη  προς την Ορθοδοξία και την Ελληνική Ιστορία. Να παίρνουν θάρρος και διδάγματα από το 1821 και να αντισταθούν στην προσπάθεια αποχριστιανοποιήσεως και αφελληνισμού της Παιδείας μας.

Η Προκήρυξη του Υψηλάντη είναι  πάντα επίκαιρη.

Άρθρο μου στην εφημερίδα ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ, Κυριακή 28 Φεβρουαρίου 2016

Σημαία της Αυτονόμου Βορείου Ηπείρου του 1914

Οι συνεχείς υποχωρήσεις μας στα εθνικά θέματα αποθρασύνουν τους γείτονες. Αντί να διεκδικούμε περισσότερα δικαιώματα για τους Έλληνες της Βορείου Ηπείρου, φτάσαμε στο σημείο να δεχόμαστε συνεχείς προπαγανδιστικές επιθέσεις από τον αλβανικό εθνικισμό. Η γειτονική χώρα, ενώ μάς έχει ανάγκη για να προωθήσει τις σχέσεις της με την Ευρώπη, ακολουθεί μία ανθελληνική πολιτική στο πλαίσιο της ιδεολογίας της Μεγάλης Αλβανίας ή «Φυσικής Αλβανίας».

Η πρόσφατη εξέλιξη (15.2.2016) είναι η κατάθεση πολυσέλιδου Υπομνήματος από τους εκπροσώπους των Τσάμηδων στο Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο της Χάγης. Στο Υπόμνημα καταγράφονται ανυπόστατες κατηγορίες κατά της Ελλάδος. Δεν πρόκειται για το Δικαστήριο Διεθνούς Δικαίου της ίδιας πόλης, το οποίο δικάζει θέματα όπως η υφαλοκρηπίδα και η ΑΟΖ, αλλά για ένα σχετικά νέο θεσμό, ο οποίος ιδρύθηκε για να δικάζει εγκλήματα πολέμου και γενικότερα τα λεγόμενα «εγκλήματα κατά της Ανθρωπότητος». Όπως μαθαίνουμε από τον ιστότοπο paramythia-online.gr, δικηγόροι, καθηγητές και ιερείς (!) από την Αλβανία κατέθεσαν στο Δικαστήριο 4 αρχεία με τα εξής θέματα:

1. Αναγνώριση της υποτιθέμενης γενοκτονίας του 1944.

2. Αναφορές για τα υποτιθέμενα εγκλήματα των ελληνικών κυβερνήσεων κατά την περίοδο 1913-1945.

3. Διεκδίκηση επανόδου στην Ελλάδα των υποτιθεμένων εκτοπισμένων Τσάμηδων.

4. Απαίτηση για επιστροφή των ακινήτων που δήμευσε η Ελλάδα.

Για να καταλάβουμε την υπόθεση θυμίζω λίγα ιστορικά στοιχεία για τους Μουσουλμάνους Τσάμηδες της Ηπείρου και τώρα της Αλβανίας.

Τι σημαίνει η ονομασία; Με το όνομα Τσάμης εννοούμε μία ομάδα Μουσουλμάνων, οι οποίοι έζησαν στη Θεσπρωτία από τον 17^ο μέχρι τα μέσα του 20ού αιώνος. Η λέξη αποτελεί παραφθορά του ονόματος Θύαμις, όπως ήταν γνωστός στην αρχαιότητα ο ποταμός Καλαμάς.

Πώς βρέθηκαν στη Θεσπρωτία; Οι Τσάμηδες είναι απόγονοι εξισλαμισθέντων Ορθοδόξων Χριστιανών της Ηπείρου. Πολλοί από αυτούς εξισλαμίσθηκαν βιαίως μετά τις ατυχείς δύο εξεγέρσεις του Επισκόπου Τρίκκης Διονυσίου Φιλοσόφου ή Σκυλοσόφου, το 1601 και 1611. Άλλοι προσχώρησαν εκουσίως στο Ισλάμ για να αποκτήσουν αξιώματα. Η αλλαγή θρησκεύματος οδήγησε πολύ γρήγορα και στη μεταστροφή της εθνικής συνειδήσεως. Έγιναν Τουρκαλβανοί και φανατικοί διώκτες των Ελλήνων Ορθοδόξων. Τούτο μαρτυρεί ότι η Ορθόδοξη Πίστη αποτελεί ισχυρότατο στοιχείο της εθνικής μας ταυτότητας. Όποιος χανόταν για την Ορθοδοξία χανόταν και για τον Ελληνισμό. Ο εξισλαμισμένος «τούρκευε»!

Πώς παρέμειναν στον ελλαδικό χώρο; Βάσει της συνθήκης της Λωζάννης του 1923 οι Αλβανόφωνοι Μουσουλμάνοι της Θεσπρωτίας κρίθηκαν ως «ανταλλάξιμοι», δηλαδή έπρεπε να φύγουν από την Ελλάδα. Όμως η τότε κυβέρνηση του Στρατηγού Θ. Πάγκαλου δεν τους έστειλε στην Αλβανία με την αφελή εντύπωση ότι αυτή  η χειρονομία θα μετρούσε θετικά στις σχέσεις με το νέο αλβανικό κράτος. Δυστυχώς από τότε μέχρι σήμερα η εμπράκτως εκδηλούμενη καλή διάθεση της χώρας μας δεν αποδίδει τα αναμενόμενα.

Γιατί κατηγορούνται για ανθελληνική δράση; Κατά την Ιταλική επίθεση εναντίον της χώρας μας τα τρία από τα δεκατέσσερα αλβανικά τάγματα ήσαν στελεχωμένα από Τσάμηδες που επιδόθηκαν σε ακατονόμαστες βιαιοπραγίες. Στη διάρκεια της Κατοχής του 1941-44 οι Τσάμηδες της ελληνικής Ηπείρου έγιναν οι καλύτεροι συνεργάτες των Ιταλών Φασιστών και διέπραξαν πολλά εγκλήματα εις βάρος των συγχωριανών τους Ορθοδόξων Ελλήνων. Υπό την ηγεσία του Νούρι Μπέη οργάνωσαν την KSILIA, δηλαδή Αλβανική Εθνική Επιτροπή. Το αποκορύφωμα της δράσης τους ήταν η μαζική εκτέλεση των 49 προκρίτων της Παραμυθιάς στις 29/9/1943.

Πώς έφυγαν από την πατρίδα μας; Οι Μουσουλμάνοι Τσάμηδες καταδιώχθηκαν από τις ομάδες Εθνικής Αντιστάσεως του ΕΔΕΣ υπό τον Ναπολέοντα Ζέρβα. Μετά της ήττες τους στη Μενίνα (Νεράιδα) τον Αύγουστο και Σεπτέμβριο του 1944 οι ένοπλοι Τσάμηδες μαζί με τις οικογένειές τους κατέφυγαν στην Αλβανία, όπου ζουν σήμερα οι απόγονοί τους. Σε αντίθεση με την ξεκάθαρη στάση του Ζέρβα η ένοπλη Αριστερά ερωτοτροπούσε μαζί τους, όπως αποδεικνύει ο Νίκος Μαραντζίδης στο βιβλίο του «Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδας».

Υπάρχουν καταδίκες εις βάρος τους; Βεβαίως. Το 1945 το Ειδικό Δικαστήριο Δοσιλόγων Ιωαννίνων καταδίκασε ερήμην 1930 Τσάμηδες της Θεσπρωτίας επί συνολικού πληθυσμού 19.000. Ο ένας στους δέκα ήταν εγκληματίας πολέμου! Πολλοί καταδικάσθηκαν σε θάνατο, αλλά είχαν ήδη διαφύγει στην Αλβανία. Η αγροτική περιουσία τους αποδόθηκε βάσει νόμου στους ακτήμονες της περιοχής, οι οποίοι είχαν υποφέρει από την αγριότητα των Τσάμηδων.

Δυστυχώς στο όνομα της ψευδοπροοδευτικότητας ορισμένοι Έλληνες διανοούμενοι οργανώνουν συνέδρια για ανύπαρκτες μειονότητες και στηρίζουν σήμερα τους Τσάμηδες… Αυτά βλέπουν οι οργανώσεις των Τσάμηδων στα Τίρανα και με την υποστήριξη των αλβανικών κομμάτων και του Πρωθυπουργού Έντι Ράμα,  προπαγανδίζουν με κάθε τρόπο κατά της Ελλάδος. Αρχικός στόχος των Τσάμηδων και των οπαδών της «Φυσικής Αλβανίας» είναι η δικαίωσή τους από κάποιο Διεθνές Δικαστήριο ή άλλο έγκυρο όργανο, στη συνέχεια η επάνοδός τους στη Θεσπρωτία και στο τέλος η διεκδίκηση της εντάξεως της Θεσπρωτίας στην Αλβανία.

Πίσω από τα μειονοτικά ζητήματα στα Βαλκάνια κρύβονται εδαφικές διεκδικήσεις. Η «Φυσική Αλβανία», βάσει των χαρτών που διδάσκονται στα αλβανικά σχολεία, περιλαμβάνει τμήματα του Μαυροβουνίου, της Σερβίας, των Σκοπίων και της Ελλάδος. Καλό θα ήταν να αντιδράσουμε διεκδικώντας την Αυτονομία της Βορείου Ηπείρου χωρίς αλλαγή συνόρων, βάσει του Πρωτοκόλλου της Κερκύρας του 1914. Να τους δείξουμε ότι ξέρουμε να χορεύουμε και Τσάμικο και Κερκυραϊκό!

Άρθρο μου στην εφημερίδα ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΑΛΗΘΕΙΑ, Τετάρτη 24 Φεβρουαρίου 2016

Ο «εθνικά υπερήφανος» κ. Τσίπρας είχε αρχικά σχεδιάσει να πετάξει προς το Ιράν με μία στάση στη Ρόδο για ανεφοδιασμό του κυβερνητικού αεροσκάφους. Η Τουρκία τού απαγόρευσε να σταθμεύσει στη Ρόδο, την οποία θεωρεί αποστρατιωτικοποιημένη. Ο Πρωθυπουργός δυστυχώς αποδέχθηκε την τουρκική απαγόρευση και δεν ανεφοδιάσθηκε στη Ρόδο. Έδωσε λανθασμένα μηνύματα υποχωρητικότητος στην Τουρκία.

Όπως αποκαλύπτει ο καθηγητής Διεθνούς Δικαίου Άγγελος Συρίγος (ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ 14.2.2016) η κυβέρνηση αποδέχθηκε την εξαίρεση της Δωδεκανήσου από τις περιπολίες των πλοίων του ΝΑΤΟ για την αντιμετώπιση των μεταναστευτικών ροών. ΝΑΤΟ και Ελλάς υπεχώρησαν μπροστά στις τουρκικές απαιτήσεις.

Δύο φορές μέσα σε λίγες ημέρες η κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ συναίνεσε στο «γκριζάρισμα» των Δωδεκανήσων. Η ελληνική κυριαρχία στην περιοχή κινδυνεύει να τεθεί υπό μόνιμη αμφισβήτηση λόγω της τουρκικής δολιότητος και των ελληνικών σφαλμάτων. Θυμίζω την αποχώρηση της ελληνικής σημαίας από τα Ίμια του Δωδεκανησιακού συμπλέγματος το 1996, υπό την εκσυγχρονιστική πρωθυπουργία του Κώστα Σημίτη. Υπογραμμίζω επίσης την εμμονή της Άγκυρας στην ανακίνηση μειονοτικού ζητήματος στα Δωδεκάνησα κατά τα τελευταία χρόνια. Προσπαθούν να μεταφέρουν εκεί το κλίμα της Θράκης με την προβολή υπερβολικών αιτημάτων για τους λίγους Μουσουλμάνους της Ρόδου και της Κω.

Η ελληνική κυβέρνηση εμφανίζεται απαράδεκτα ενδοτική απέναντι σε μία Τουρκία, η οποία ταλαιπωρείται από εσωτερικά και εξωτερικά προβλήματα. Αντί να αξιοποιήσουμε τη δύσκολη θέση των γειτόνων, τούς κάνουμε την εξυπηρέτηση να αποδεχόμαστε τα ιταμά αιτήματά τους.

Η σημερινή Τουρκία των Ερντογάν και Νταβούτογλου έχει ανοικτό μέτωπο με τους δικούς της Κούρδους, απειλείται από τις αυτόνομες Κουρδικές περιοχές στη Συρία και στο Ιράκ, έχει εμπλακεί χωρίς επιτυχία στον συριακό εμφύλιο, έχει σοβαρή επιδείνωση σχέσεων με τη Ρωσία και την Αίγυπτο και προβληματικές σχέσεις με το Ισραήλ. Ο τουρισμός καταρρέει λόγω Κούρδων και ισλαμικής τρομοκρατίας και ήδη έχουν βγει προς πώληση 1300 τουρκικά ξενοδοχεία! Η Κωνσταντινούπολη, η οποία ήταν μέχρι πρότινος κορυφαίος τουριστικός προορισμός, εμφανίζει σήμερα σχεδόν μηδενικές αφίξεις ξένων επισκεπτών.

Μπροστά σ’ αυτή την Τουρκία με τα δεκάδες προβλήματα η κυβέρνηση του κ. Τσίπρα  δίνει μηνύματα υποχωρητικότητας. Θα έπρεπε να κάνει το αντίθετο. Να διεκδικήσει την πλήρη εφαρμογή της Συνθήκης της Λωζάννης για την Ίμβρο και την Τένεδο. Να απαιτήσει την επαναλειτουργία της Θεολογικής Σχολής της Χάλκης. Να καταγγείλει την συνεχιζόμενη απειλή πολέμου -casus belli- αν εφαρμόσουμε το Διεθνές Δίκαιο για την επέκταση των χωρικών μας υδάτων. Να προβάλει τον άθλιο ρόλο των Τούρκων διακινητών ανθρωπίνων ψυχών. Και να θυμίζει σε όλα τα βήματα ότι δεν μπορεί να απαιτεί αποστρατιωτικοποίηση των Δωδεκανήσων μία χώρα η οποία διαθέτει αποβατικό στόλο στη Σμύρνη και η οποία κατέχει το 40% της Κύπρου.

Η Ελλάς χρειάζεται δυναμική εξωτερική πολιτική.

Άρθρο μου στην Κυριακάτικη ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ, 21 Φεβρουαρίου 2016

Ο Ακαδημαϊκός και Φιλόσοφος Κωνσταντίνος Δεσποτόπουλος εκοιμήθη προ ολίγων ημερών σε ηλικία 103 ετών. Όπως συνηθίζουμε να λέμε, έφυγε «πλήρης ημερών». Αλλά και η παιδεία του ήταν πλήρης. Πρώτον, διότι κάλυπτε όλο το φάσμα των Ανθρωπιστικών Επιστημών με έμφαση στην αρχαία ελληνική φιλοσοφία. Δεύτερον, διότι προσέφερε τα φώτα του για να δίνει απαντήσεις σε σημαντικά ερωτήματα σχετικά με την εθνική μας ταυτότητα.

Ο Κωνσταντίνος Δεσποτόπουλος έδωσε μάχες για να προστατευθεί η εθνική μας αυτοσυνειδησία και για να τεκμηριωθεί ιστορικά η ελληνική διάρκεια, από την Αρχαία Ελλάδα μέσω του Βυζαντίου/ Ρωμανίας μέχρι τον Νεώτερο και Σύγχρονο Ελληνισμό. Όταν μία τηλεοπτική παραγωγή ακολουθούμενη από συναφή δημοσιεύματα αμφισβήτησε αυτή την ελληνική διάρκεια, ο σοφός Ακαδημαϊκός αντέδρασε. Μεταξύ άλλων απέστειλε μία επιστολή στην ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ της 28-1-2010, στην οποία κατέγραφε πλούτο επιχειρημάτων. Τον ενόχλησε η προσπάθεια των δημιουργών της σειράς, οι οποίοι παρουσίαζαν το ελληνικό έθνος ως εξαφανισμένο επί Τουρκοκρατίας και τους Δυτικούς Διαφωτιστές ως «κατασκευαστές» της νεοελληνικής εθνότητας και ταυτότητας. Επειδή και σήμερα βλέπουμε στον Εθνικό Διάλογο για την Παιδεία να πρωταγωνιστούν διανοητές με παρόμοιες αποδομητικές απόψεις, θυμίζω μερικά από τα επιχειρήματα του εκλιπόντος:

«… Ο πρώτος μετά την Άλωση Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως, απευθυνόμενος στους μοναχούς της Πάτμου, τονίζει προς αυτούς ότι με την περίσωση των ευρισκομένων στη Μονή χειρογράφων της αρχαίας ελληνικής γραμματείας συμβάλλουν στην επιβίωση του υποδούλου Γένους.

… Στον 17^ο αιώνα, ο Έλληνας Επίσκοπος Βελιγραδίου έγραψε για τον σύγχρονό του φιλόσοφο Θεόφιλον Κορυδαλλέα ότι δεν υστερεί όχι μόνο των διάσημων τότε φιλοσόφων της Ιταλίας, αλλά και των ημετέρων φιλοσόφων της αρχαίας εποχής.

… Ο μέγας ζωγράφος Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, στον 17^ο αιώνα, ονομάζεται για τους Ευρωπαίους «Ελ Γκρέκο», ο Έλληνας, με όσα ένδοξα υποβάλλει τότε η λέξη αυτή, ενώ και υπενθύμιζε την ύπαρξη του Γένους των Ελλήνων, μεγαλουργού άλλοτε και υποδούλου τότε.

…Ο Διονύσιος Σολωμός, στον Ύμνον εις την Ελευθερίαν, γραμμένον πριν να υπάρξει ακόμη ελληνικό κράτος, όχι λοιπόν ως φερέφωνο της εκπαιδευτικής πολιτικής του, αναφέρεται σε «περασμένα μεγαλεία» και χαρακτηρίζει «σαν πρώτα αντρειωμένη» την ελευθερία, δηλαδή εμπνέεται από την ιστορική διάρκεια του Ελληνικού Έθνους..

… Η διαχρονική συνέχεια του ελληνικού έθνους, λοιπόν, είναι διάτορα μαρτυρημένη από την ιστορική πραγματικότητα και δεν είναι απλώς εφεύρημα του «ελληνικού ρομαντισμού», προς ιδεολογική στήριξη «εθνικών επεκτατισμών», όπως επιπόλαια γράφεται σε πρόσφατο δημοσίευμα….».

Προτείνω στους οπαδούς της επανασυγγραφής των σχολικών βιβλίων να ξαναδιαβάσουν τα κείμενα του Κων. Δεσποτόπουλου για την ελληνική διάρκεια, τα οποία επιβεβαιώνουν τον Κων. Παπαρρηγόπουλο, τον Κωστή Παλαμά και άλλους σπουδαίους.

Άρθρο μου στην Κυριακάτικη ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ, 14 Φεβρουαρίου 2016

Συμπληρώνονται φέτος 400 χρόνια ἀπό τή συγγραφή δυό ἐξαιρετικῶν κειμένων τοῦ μαρτυρικοῦ Πατριάρχου καί λογίου Κυρίλλου Λουκάρεως. Τό 1616 εὑρισκόμενος στή Μολδαβία, περιοχή φόρου ὑποτελῆ στούς Ὀθωμανούς, ὁ Λούκαρις συνέγραψε δυό ὁμολογίες Ὀρθοδοξίας καί Ἑλληνικότητος μέ στόχο πρῶτον νά καταπολεμήσει τήν προπαγάνδα τοῦ Πάπα καί τῶν Ἰησουιτῶν καί δεύτερον νά τονώσει τήν ἐθνικοθρησκευτική ταυτότητα τῶν ὑποδούλων Ἑλλήνων.

Ὁ Κύριλλος Λούκαρις γεννήθηκε στό Ἡράκλειο τῆς Κρήτης τό 1572 καί σπούδασε στή Βενετία καί στήν Πάδοβα τῆς Ἰταλίας. Ἀπεστάλη ἀπό τό Οἰκουμενικό Πατριαρχεῖο στή νότιο Ρωσία, Μολδαβία, Οὐκρανία καί Πολωνία γιά νά ἐργασθεῖ κατά τῆς Οὐνίας. Τό 1601 διεδέχθη στόν θρόνο τῆς Ἀλεξανδρείας τόν σοφό Πατριάρχη Μελέτιο Πηγᾶ. Τόν Νοέμβριο τοῦ 1620 ἐξελέγη Οἰκουμενικός Πατριάρχης στήν Κωνσταντινούπολη. Οἱ ραδιουργίες τῶν ξένων θρησκευτικῶν προπαγανδῶν τόν κατέστησαν ὕποπτο στά μάτια τῶν Τούρκων, οἱ ὁποῖοι τόν στραγγάλισαν στίς 27 Ἰουνίου 1638. Γιά τίς θεολογικές του διατριβές ἔχουν γραφεῖ πολλά καί ἀφήνω τό θέμα αὐτό στούς εἰδικούς. Θά ἤθελα ὡς μελετητής τῆς Ἱστορίας καί τῆς ἐθνικῆς μας ταυτότητας νά μείνω περισσότερο στήν ἐθνική ἀφύπνιση τῶν ὑποδούλων, τήν ὁποία ἐπιχειρεῖ ὁ Λούκαρις μέ τά δυό περίφημα κείμενα τοῦ 1616, γραμμένα σέ γλώσσα δημώδη της ἐποχῆς ἐκείνης. Ἔχουν σήμερα ἰδιαίτερη ἀξία αὐτά τά κείμενα, διότι ἀπό τούς διαστρεβλωτές τῆς ἱστορίας μας ἀμφισβητεῖται ἡ διαχρονική συνέχεια τοῦ Ἑλληνισμοῦ. Λέγουν, δηλαδή, ὅτι κατά τήν διάρκεια τῆς Τουρκοκρατίας δέν ὑπῆρχε ἑλληνική ἐθνική συνείδηση καί ὅτι ὁ δυτικός Διαφωτισμός τόν 18ο αἰῶνα μᾶς δίδαξε ὅτι εἴμαστε Ἕλληνες!

Ἀφήνω νά τούς ἀπαντήσει ὁ μαχητικός Ἱεράρχης. Τό πρῶτο κείμενο τοῦ Λουκάρεως ἔχει τίτλο «Διάλογος βραχύς μεταξύ Ζηλωτῆ καί Φιλαλήθη» καί ἀπό αὐτό ἐπιλέγω τό ἀκόλουθο χαρακτηριστικό ἀπόσπασμα, στό ὁποῖο φαίνεται ἡ δυναμική ἀπόκρουση τῆς προπαγάνδας τῶν Ἰησουιτῶν καί ἡ ἄρρηκτη σύνδεση Ὀρθοδοξίας καί Ἑλληνισμού:

«Πρέπον εἶναι, ὦ ἄνδρες Ἕλληνες καί τῆς Ἀνατολικῆς Ἐκκλησίας γνήσια παιδία, ἄν ἴσως (λέγω) καί ἤμασθεν ξεπεσμένοι ἀπό βασιλείαν καί ἀπό πλούτη καί ἀνάπαυσες ὅπου ἔχει ὁ κόσμος, νά μήν προδώσωμεν κατά τήν εὐγένειαν τῆς ψυχῆς μας… Ἐνθυμηθῆτε, ἄνδρες Ἕλληνες, τούς περασμένους καιρούς καί θέλετε ἰδεῖ ὅτι κανένα καιρόν οἱ Λατίνοι τοῦ γένους μας φίλοι δέν ἤτονε. Ὁ Πάπας καί οἱ ὑπερασπισταί του πάντοτε ἤσαν ἐχθροί του γένους μας, πάντοτε τήν ἀπώλειαν τῆς βασιλείας μας ἤθελαν…. Δία τοῦτο ὅταν σᾶς λέγουσι «ἡ Ἐκκλησία τῆς Ρώμης καί τῆς Κωνσταντινουπόλεως εἶναι μία καί δέν εἶναι ἀνά μέσον μας διαφορά» , μέ κακήν διάθεσίν σᾶς τό λέγουν διότι αὐτοί ὅλοι, καί Γεζουίται καί Φράροι, εἰς τά βιβλία τά βιβλία ὁπού γράφουν καί εἰς ταίς διδαχαίς ὁπού κάμνουν, ἡμᾶς τούς Ἕλληνας μᾶς κράζουν σχισματικούς καί αἱρετικούς ἀποστάτας καί κάθε ἄλλον κακό ὄνομα…».

Ὁ Λούκαρις χρησιμοποιεῖ τόν ὄρο «ἡ βασίλεία μας» γιά νά ὑποδηλώσει τήν Βυζαντινή Αὐτοκρατορία (Ρωμανία), ἀποδεικνύοντας ὅτι οἱ ὑπόδουλοι Ἕλληνες αἰσθάνονταν συνεχιστές καί κληρονόμοι της. Τόν ὅρο Φράροι χρησιμοποιεῖ γιά τούς Ρωμαιοκαθολικούς μοναχούς ἀπό τήν γαλλική λέξη freres= ἀδελφοί. Τονίζω μέ ἔμφαση τή χρήση τοῦ ἐθνικοῦ ὀνόματος Ἕλληνες, διότι ἀπαντᾶ σέ ἐκείνους οἱ ὁποῖοι σταματοῦν τόν Ἑλληνισμό στό τέλος τῆς κλασσικῆς Ἑλλάδος καί τόν ξαναβρίσκουν γύρω στό 1780!

Ὕμνος στήν Ὀρθόδοξη Πίστη καί στήν ἑλληνική συνείδηση τῶν ὑποδούλων εἶναι καί τό δεύτερο κείμενο, τό ὁποῖο ἔγραψε ὁ Κύριλλος Λούκαρις τό 1616. Ὑπενθυμίζει ὅτι ἡ ἑλληνική παιδεία διώκεται ἀπό τούς Τούρκους καί ἀπαντᾶ ἔτσι στούς σημερινούς ὑμνητές τῶν Ὀθωμανῶν καί στούς ἀρνητές τοῦ Κρυφοῦ Σχολειοῦ. Διδάσκει στούς ὁμοδόξους καί ὁμοεθνεῖς του νά ἐπιδιώκουν τά γράμματα καί τή μόρφωση. Ἀλλά πιό σημαντική καί ἀπό τήν κοσμική παιδεία νά θεωροῦν τήν Χριστιανική Πίστη καί νά εἶναι ἕτοιμοι νά θυσιασθοῦν γι’ αὐτήν. Ἡ ἀναφορά σέ Ἕλληνες καί Ἑλλάδα εἶναι πάλι ἐνδεκτική τοῦ γεγονότος ὅτι οἱ πρόγονοί μας ἐπί Τουρκοκρατίας διεφύλαξαν ὡς κόρην ὀφθαλμοῦ τήν ἐθνική τους ταυτότητα χρησιμοποιώντας παράλληλα τά ἐθνικά ὀνόματα Ἕλλην, Ρωμηός (ἀπό τή Νέα Ρώμη – Κωνσταντινούπολη) καί Γραικός. Παραθέτω ἕνα χαρακτηριστικό ἀπόσπασμα:

«Ὅσον πώς δέν ἔχομεν σοφίαν καί μαθήματα ἀλήθεια εἶναι. Ἀμή ἅς μετρήσουν δυό πράγματα οἱ Λατῖνοι: Πρῶτον ὅτι τόν καιρόν ὁπού ἡ σοφία ἐπολιτεύετο εἰς τήν Ἑλλάδα, τούς Λατίνους οἱ Ἕλληνες τούς εἶχαν διά βαρβάρους καί τώρα ἄν ἐβαρβαρώθημεν ἠμεῖς καί ἐκεῖνοι ἐσοφίσθησαν παράξενον δέν εἶναι. Ἡ πτωχεία καί ἡ ἀφαίρεσις τῆς βασιλείας μας τό ἔκαμαν καί ἄς ἔχωμεν ὑπομονήν. Δεύτερον ἅς λογιάσουν ὅτι ἄν δέν ἔχωμεν σοφίαν ἐξωτέραν, χάριτι Χριστοῦ ἔχομεν σοφίαν ἐσωτέραν καί πνευματικήν, ἡ ὁποία στολίζει τήν ὀρθόδοξόν μας πίστιν. Καί εἰς τοῦτο πάντοτε εἴμεσθεν ἀνώτεροι ἀπό τούς Λατίνους…. Ἄν εἶχε βασιλεύσει ὁ Τοῦρκος εἰς τήν Φραγκίαν δέκα χρόνους χριστιανούς ἐκεῖ δέν εὕρισκες, καί εἰς τήν Ἑλλάδα τώρα τριακοσίους χρόνους εὑρίσκεται καί κακοπαθοῦσιν οἱ ἄνθρωποι καί βασανίζονται διά νά στέκουσιν εἰς τήν πίστιν τους…. Τήν σοφία σου δέν τήν ἐθέλω ὀμπρός εἰς τόν σταυρόν τοῦ Χριστοῦ. Κάλλιο ἦτο νά ἔχη τινάς καί τά δυό, δέν τό ἀρνοῦμαι, πλήν ἀπό τά δυό τόν σταυρόν τοῦ Χριστοῦ προτιμῶ» .

Δηλαδή: Οἱ Ἕλληνες ἔχασαν τήν βασιλεία τους, τήν αὐτοκρατορία τους, καί τώρα ὑφίστανται τά πάνδεινα ἀπό τούς Τούρκους, ἀλλά μέ αἷμα καί θυσίες διατηροῦν τήν Πίστη τους στόν Χριστό. Ἄν τέτοια μαρτύρια εἶχαν ὑποστῆ μόνο γιά δέκα χρόνια οἱ Χριστιανοί τῆς Δυτικῆς Εὐρώπης, θά εἶχαν ἀλλαξοπιστήσει ὅλοι. Ὁ Ὀρθόδοξος Ἑλληνισμός ἐπιβιώνει, διότι ἀγαπᾶ μέν τήν γνώση, δέν τήν κάνει ὅμως αὐτοσκοπό μέ τίμημα τήν ἀπώλεια τῆς ἐθνοθρησκευτικῆς τοῦ ταυτότητος. Αὐτά διδάσκει ὁ Κύριλλος Λούκαρις, ὄχι μόνο στούς Ἕλληνες τῆς ἐποχῆς του, ἀλλά καί στούς σημερινούς. Διαβάζοντας τά κείμενά του κατανοοῦμε ὅτι αὐτό τό Ἔθνος ἀντιμετωπίζει ὅλες τίς δυσκολίες καί ἐπιβιώνει, διότι διαφυλάσσει τήν Ὀρθόδοξη Χριστιανική Πίστη καί τή διαχρονική ἑλληνική συνείδηση καί διότι γνωρίζει νά ἐκτιμᾶ τή σοφία τοῦ Σταυροῦ περισσότερο ἀπό τή σοφία τοῦ κόσμου.

Πρίν ἀπό τετρακόσια ἀκριβῶς ἔτη, εὑρισκόμενος τότε προσωρινά στή Μολδαβία, ὁ ἐθνομάρτυς Ἱεράρχης Κύριλλος Λούκαρις κατέγραψε καί ἐπιβεβαίωσε τή συνέχεια τοῦ Ἑλληνισμοῦ δίδοντας σοφά διδάγματα στούς καλοπροαίρετους καί ἑλληνορθόδοξη μαρτυρία στούς ἀμφισβητίες τοῦ τότε καί τοῦ σήμερα.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Κωνσταντίνου Σκουτέρη: Κείμενα τοῦ Νέου Ἑλληνισμοῦ, Ἐκκλησία τῆς Ἑλλάδος, Ἀθήνα 1971.

Γιώργου Καραμπελιᾶ: 1821- Ἡ Παλιγγενεσία. Ἐναλλακτικές Ἐκδόσεις. Ἀθήνα 2015.

Άρθρο μου στην ΠΕΙΡΑΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ, Τεύχος Φεβρουαρίου 2016