Kωνσταντίνος Χολέβας

Η πρόσφατη επίθεση της τουρκικής κυβερνήσεως στην Πρόεδρο της Δημοκρατίας κ. Αικατερίνη Σακελλαροπούλου για τη χρήση του όρου Γενοκτονία μας θυμίζει ότι η γείτων χώρα ουδέποτε ζήτησε συγγνώμην για τα εγκλήματα των Οθωμανών και των Νεοτούρκων. Οι φωνές και οι διαμαρτυρίες θα συνεχισθούν καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους 2022, αλλά δεν πρέπει να πτοηθούμε. Θα τιμήσουμε όπως πρέπει τα θύματα της Γενοκτονίας του Ελληνισμού της Ανατολής: Με σοβαρότητα, με μελέτη των ιστορικών πηγών, με ανάδειξη της θυσιαστικής προσφοράς των κληρικών μας, χωρίς φανατισμό, χωρίς εκδικητικότητα.

Τα γεγονότα του 1922, γνωστά με τον γενικό όρο Μικρασιατική Καταστροφή, αποτελούν μία κλασική μορφή Γενοκτονίας. Οι Τούρκοι, αλλά και ορισμένοι Έλληνες αναθεωρητές, ισχυρίζονται ότι οι Τούρκοι απλώς αντέδρασαν στην παρουσία του Ελληνικού Στρατού .Όμως οι χρονολογίες τους διαψεύδουν. Ο διωγμός του Ελληνισμού αρχίζει το 1914 με τις σφαγές στη Φώκαια της Μικράς Ασίας, δηλαδή 5 χρόνια πριν από την αποβίβαση του Στρατού μας στη Σμύρνη. Για τις σφαγές του 1914 υπάρχει λεπτομερής καταγραφή στη Μαύρη Βίβλο του Οικουμενικού Πατριαρχείου, η οποία εκδόθηκε το 1919.

Η νομική ορολογία περί Γενοκτονίας καθιερώθηκε διεθνώς με απόφαση του ΟΗΕ το 1948. Ο καθηγητής και νυν Υφυπουργός Παιδείας Άγγελος Συρίγος στο βιβλίο του “Ελληνοτουρκικές σχέσεις” χρησιμοποιεί τα στοιχεία του ορισμού του ΟΗΕ για να αποδείξει ότι πράγματι το 1922 έγινε Γενοκτονία, Δεν λησμονούμε και τη Γενοκτονία των Ποντίων, η οποία άρχισε το 1919. Τον Αύγουστο και Σεπτέμβριο του 1922, λοιπόν, τα Κεμαλικά τουρκικά στρατεύματα διέπραξαν τα εξής στις περιοχές που κατέλαβαν:

1. Συνέλαβαν όλους τους άνδρες ηλικίας 16 έως 55-60 ετών και τους οδήγησαν στον θάνατο δια των σφαγών ή δια της ασιτίας και της εξαντλήσεως στα Τάγματα Εργασίας (καταναγκαστικά έργα). Από τους 150.000 αμάχους που συνελήφθησαν στην περιοχή Σμύρνης έφτασαν στην Ελλάδα μόνον 320.
2. Προέβησαν σε μαζικές σφαγές Ελλήνων στη δυτική Μικρά Ασία (Αϊβαλί, Μοσχονήσια, Μαγνησία κ.α) όπως είχαν κάνει από το 1919 και στον Πόντο.
3. Κατέστρεψαν εσκεμμένως κατοικίες Ελλήνων με χαρακτηριστικό παράδειγμα την πυρπόληση της Σμύρνης.
4. Ανάγκασαν 1.000.000 Έλληνες να φύγουν ως πρόσφυγες για να γλυτώσουν τη ζωή τους.
5. Και όλα αυτά δεν έγιναν τυχαία ή από παρεκτροπές ατάκτων. Ήταν η συνέχεια ενός μελετημένου σχεδίου, το οποίο έθεσε σε ενέργεια το 1914 η ηγεσία των Νεοτούρκων για να εξοντώσει (ή εκδιώξει) όλους τους Χριστιανούς της Μικράς Ασίας (Έλληνες, Αρμενίους, Ασσυρίους κ.ά).

Η Ελληνική Πολιτεία έχει καθιερώσει να τιμάται η 14η Σεπτεμβρίου ως  Ημέρα Μνήμης της Γενοκτονίας των Ελλήνων της Μικράς Ασίας από το Τουρκικό Κράτος. Επίσης έχει καθιερώσει να τιμάται στις 19 Μαΐου η Γενοκτονία των Ποντίων Ελλήνων. Εξ άλλου η Εκκλησία μας έχει καθιερώσει να τιμώνται ως Άγιοι ο Εθνομάρτυς Χρυσόστομος Σμύρνης και οι άλλοι κληρικοί, οι οποίοι βρήκαν μαρτυρικό θάνατο  στον Πόντο και στα παράλια της Μικράς Ασίας. Η μνήμη τους τιμάται κάθε χρόνο την Κυριακή προ της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού.

Είναι καθήκον μας να αγωνισθούμε για τη διεθνή αναγνώριση της Γενοκτονίας του Ελληνισμού της Ανατολής, όπως έχουν κάνει οι Αρμένιοι για τη σφαγή των ομοεθνών τους το 1915.

Άρθρο στα ΠΑΡΑΠΟΛΙΤΙΚΑ 22.1.2022

Η επέτειος των διακοσίων ετών από την έναρξη της Ελληνικής Επαναστάσεως του 1821 οδήγησε ορισμένους μελετητές σε αυθαίρετα συμπεράσματα. Ακούσαμε σε τηλεοπτικά ντοκιμαντέρ και διαβάσαμε σε άρθρα ότι πριν από την Επανάσταση δεν υπήρχε ελληνική συνείδηση και ότι το κράτος δημιούργησε το έθνος. Οι ιστορικές πηγές, όμως, μαρτυρούν το αντίθετο. Ότι, δηλαδή, το 1821 ένα πανάρχαιο έθνος εξεγέρθηκε για να δημιουργήσει κράτος ελεύθερο.

Επί Τουρκοκρατίας οι Έλληνες ουδέποτε έπαυσαν να θυμούνται ότι είναι Έλληνες. Χρησιμοποίησαν, βεβαίως και τα ονόματα Ρωμαίος/Ρωμηός, το οποίο τόνιζε την αναφορά στην Κωνσταντινούπολη- Νέα Ρώμη, και Γραικός, το οποίο αναφέρεται ήδη στα Μετεωρολογικά τοιυ Αριστοτέλους. Η διαχρονική ελληνική συνείδηση σε συνδυασμό με τη διαφύλαξη της Ορθόδοξης Πίστης, παρά τα μαρτύρια και την καταπίεση, ήσαν τα πνευματικά θεμέλια του 1821 αλλά και των δεκάδων επαναστατικών κινημάτων που εκδηλώθηκαν κατά τη διάρκεια της δουλείας.

Αναφέρω ενδεικτικά ορισμένες γραπτές μαρτυρίες για τη διατήρηση της ελληνικής συνειδήσεως:

Ο πρώτος Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως μετά την Άλωση, ο Γεννάδιος Σχολάριος, θρηνεί για την υποδούλωση των Ελλήνων ως εξής: «Άγχομαι δεινώς επί τω του γένους ολέθρω…τίς ουχ ομολογεί βελτίστους Έλληνας ανθρώπων πάντων γενέσθαι;… Οίμοι, τι πρώτον οδύρωμαι; Την εν τοις σώμασι δουλείαν Ελλήνων, ή την εν ταις ψυχαίς φθοράν;» (1)

Ο μαρτυρικός Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Κύριλλος Λούκαρις, ο οποίος μόλις προ ολίγων ημερών (11.1.2022) κατετάγη στο Αγιολόγιο της Ορθόδοξης Εκκλησίας από το Οικουμενικό Πατριαρχείο, σε κείμενο του 1616 εναντίον των Ιησουιτών προσφωνεί ως εξής τους ομοεθνείς του: «Ω, άνδρες Έλληνες και της Ανατολικής Εκκλησίας γνήσια παιδία…» (2).

Ο ιεροκήρυκας και μετέπειτα Επίσκοπος Κερνίκης και Καλαβρύτων Ηλίας Μηνιάτης, μιλώντας περί τα τέλη του 17^ου αιώνος στον Ορθόδοξο Ναό της Βενετίας κατά την ημέρα του Ευαγγελισμού, παρακαλεί ως εξής την Παναγία να ελευθερώσει το γένος των Ελλήνων: «Έως πότε, Πανακήρατε Κόρη, το τρισάθλιον γένος των Ελλήνων έχει να ευρίσκεται εις τα δεσμά μιας ανυποφέρτου δουλείας;» (3).

Κάποιοι διερωτώνται πότε οι Ρωμηοί έγιναν Έλληνες. Τα κείμενα δείχνουν ότι οι Ρωμαίοι-Ρωμηοί (δηλαδή απόγονοι του Βυζαντίου-Ρωμανίας) γνώριζαν σαφώς ότι είναι Έλληνες. Χαρακτηριστικά η καθηγήτρια Ελένη Αγγελομάτη-Τσουγκαράκη καταγράφει ότι ο λόγιος Πατριάρχης Αλεξανδρείας Μελέτιος Πηγάς το 1576 σε επιστολή του προς τον Σιρλέτο αναφέρεται σε Γραικούς, το 1583 γράφοντας προς τον Μαρτίνο Κρούσιο αναφέρεται σε Έλληνες και σε επιστολή προς τον Μάξιμο Μαργούνιο αναφέρεται σε Ρωμαίους (4). Εξ άλλου ο Ορθόδοξος Ναός της Βενετίας στα έγγραφα της ελληνικής κοινότητας κατά τον 16^ο και 17^ο αιώνα αναγράφεται άλλοτε ως Άγιος Γεώργιος των Ελλήνων, άλλοτε ως Άγιος Γεώργιος των Ρωμαίων και άλλοτε ως Άγιος Γεώργιος των Γραικών.

Η ελληνική διαχρονική συνείδηση δεν διασώζεται μόνο στα κείμενα των διανοουμένων, αλλά και στην ψυχή του απλού λαού. Μία λαϊκή διήγηση των κατορθωμάτων του Μεγάλου Αλεξάνδρου με αρκετά φανταστικά στοιχεία, η περίφημη «Φυλλάδα του Μεγαλέξανδρου», αποτελούσε το κύριο ανάγνωσμα των υποδούλων και τυπώθηκε σε 60 διαδοχικές εκδόσεις! Ο Γεώργιος Τερτσέτης καταγράφει πόσο επηρέασε η Φυλλάδα του Μεγαλέξανδρoυ τους αγωνιστές του 1821.

Η συνείδηση της συνέχειας είναι εμφανής στα κείμενα των πρωταγωνιστών της Ελληνικής Επαναστάσεως. Ο Αλέξανδρος Υψηλάντης στην Προκήρυξη της 24.2.1821, υπό τον τίτλο «Μάχου υπέρ Πίστεως και Πατρίδος», καλεί τους Έλληνες να πάρουν παράδειγμα από τον Μαραθώνα και τις Θερμοπύλες. Ο ιστορικός ερευνητής Κωνσταντίνος Σάθας περιγράφει μία Προκήρυξη του Επισκόπου Σαλώνων Ησαΐα και του Αθανασίου Διάκου, οι οποίοι τον Απρίλιο του 1821 δηλώνουν ότι αγωνίζονται «για τον Χριστό και τον Λεωνίδα» (5).

Αλλά και η βυζαντινή κληρονομιά εμπνέει τους αγωνιζόμενους. Το Προσωρινό Πολίτευμα της Ελλάδος, πριν από 200 χρόνια ακριβώς χρόνια (Ιανουάριος 1822), ορίζει να εφαρμόζονται στα δικαστήρια του ελευθέρου κράτους «οι νόμοι των αειμνήστων ημών Χριστιανών Αυτοκρατόρων», δηλαδή των Βυζαντινών.

Ιστορία είναι η μελέτη των πηγών και όχι η κατασκευή ατεκμηρίωτων ιδεολογημάτων. Και οι πηγές μαρτυρούν ότι το 1821 το έθνος προϋπήρχε του κράτους. Γι΄ αυτό και ο εθνικός ποιητής Διονύσιος Σολωμός, στην 78η στροφή του Ύμνου εις την Ελευθερίαν, καλεί τους Τριακόσιους του Λεωνίδα να έλθουν και να θαυμάσουν τα παιδιά τους, δηλαδή τους αγωνιστές της Ελληνικής Επαναστάσεως!

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

1. Γενναδίου Σχολαρίου Άπαντα, Τόμος 1, σελίδα 285, ανατύπωση από το Κέντρον Πατερικών Εκδόσεων, Αθήνα 2010.
2. Γιώργου Καραμπελιά, 1821 – η Παλιγγενεσία, Εναλλακτικές Εκδόσεις, Αθήνα 2015, σελ. 353.
3. Ανθολογείται από τον Κωνσταντίνο Σκουτέρη στα Κείμενα του Νέου Ελληνισμού, Αθήναι 1971, Έκδοση Εκκλησίας της Ελλάδος, σελ. 106.
4. Ελένη Αγγελομάτη- Τσουγκαράκη: Πως αυτοπροσδιορίζονταν οι υπό ξένη κυριαρχία Έλληνες, στον συλλογικό Τόμο: Έλλην- Ρωμηός – Γραικός, Εκδόσεις Ευρασία, Αθήνα 2018, σελ. 253- 254.
5. Κωνσταντίνου Σάθα, Έλληνες Στρατιώται εν τη Δύσει, εκδόσεις Φιλόμυθος, Αθήνα 2003, σελ. 65.

Άρθρο στο huffingtonpost.gr, 18.1.2022

Στις 11.1.2022 η Δημοκρατική Ένωση Ελληνικής Εθνικής Μειονότητας (στην Αλβανία) ΟΜΟΝΟΙΑ εξέδωσε μία ενδιαφέρουσα ανακοίνωση, από την οποία διαφαίνεται η ανησυχία των υπευθύνων για τη στάση της κυβέρνησης και της αντιπολίτευσης στη γείτονα χώρα. Μαζί με τον απολογισμό τους για τα 31 χρόνια της ΟΜΟΝΟΙΑΣ οι διοικούντες την οργάνωση καταθέτουν τον έντονο προβληματισμό τους:

«31 χρόνια  αποτελούν ήδη μια ιστορία. Την ιστορία των προσπαθειών, των επιτευγμάτων αλλά και τον στοχεύσεων που εν τούτοις διδάσκουν. Διαδρομή καθόλου εύκολη. Διότι δεν είναι απ’ τα κλασικά σχήματα άσκησης πολιτικής αλλά και διότι δεν δραστηριοποιούμαστε στο καλύτερο πολιτικό περιβάλλον. Τόσο η εσωτερική κατάσταση στην Αλβανία, οι λανθάνουσες επιλογές της πολιτικής τάξης της ώστε αντί ειλικρινούς προσέγγισης με τον Ελληνισμό να επιλέγουν διαχρονικά το εντελώς αντίθετο, καθιστούν δυσκολότερη την αποστολή. Αποστολή που δεν έχει άλλο στόχο παρά την δημιουργία συνθηκών σεβασμού κατοχυρωμένων ιστορικά και νομικά δικαιωμάτων για την Εθνική Ελληνική Μειονότητα, τα μέλη και τις κοινότητες της. Και τούτο διότι πρέπει να διαιωνίζεται η ελληνική παρουσία σ’ αυτό το γεωγραφικό περιβάλλον και μάλιστα υπό συνθήκες αξιοπρέπειας».

Πολύ σωστή διατύπωση: Να διαιωνίζεται η ελληνική παρουσία υπό συνθήκες αξιοπρέπειας. Δυστυχώς και το 2022 δεν προβλέπεται αλλαγή στην καταπιεστική πολιτική των αλβανικών κομμάτων και κυβερνήσεων. Η κυριώτερη μέθοδος καταπίεσης είναι η αμφισβήτηση του ιδιοκτησιακού καθεστώτος με διοικητικά και δικαστικά μέτρα εις βάρος των ελληνικών ιδιοκτησιών. Θυμίζω τις μπουλντόζες στη Χειμάρρα.

Αρνητικό κλίμα έχουν προκαλέσει και οι επιθέσεις εναντίον Ελλήνων χωρίς να τιμωρούνται οι υπεύθυνοι. Ο Αριστοτέλης Γκούμας σκοτώθηκε επειδή μιλούσε ελληνικά. Ο Κωνσταντίνος Κατσίφας φονεύθηκε από ειδικές δυνάμεις της Αλβανικής Αστυνομίας και μέχρι σήμερα βλέπουμε μία προσπάθεια συγκάλυψης και συσκότισης των γεγονότων.

Η προπαγάνδα των Τσάμηδων, απογόνων των συνεργατών των Ιταλών και των Γερμανών στη Θεσπρωτία επι Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, συνεχίζεται με την υποστήριξη των αλβανικών κοινοβουλευτικών κομμάτων. Η διεκδίκηση ξεκινά από το αίτημα επιστροφής των περιουσιών τους, που δημεύθηκαν από το Δικαστήριο Δοσιλόγων, και φτάνει μέχρι τη διεκδίκηση ελληνικών εδαφών. Είναι χαρακτηριστικό ότι ορισμένα αλβανικά σχολικά βιβλία αποκαλούν Τσαμουριά τη Θεσπρωτία.

Η απογραφή πληθυσμού και η καταγραφή των εθνικών μειονοτήτων αποτελεί άλλη μία πηγή ανησυχίας για την Ελληνική Εθνική Μειονότητα. Υπάρχει αμφιβολία για την ειλικρίνεια των κρατικών οργάνων και για την ορθή και αξιόπιστη καταγραφή της εθνικής καταγωγής των ομοεθνών μας. Θυμίζω ότι την προηγούμενη αλβανική απογραφή την είχε καταγγείλει και η Ορθόδοξη Εκκλησία της Αλβανίας και η οργάνωση ΟΜΟΝΟΙΑ.

Πρέπει η Ελλάς  να αξιοποιήσει όλα τα μέσα που διαθέτει σε επίπεδο Διεθνούς Δικαίου και Ευρωπαϊκής Ένωσης και να απαιτήσει τη διεξαγωγή μιας αντικειμενικής απογραφής. Επίσης έχουμε το δικαίωμα αλλά και την υποχρέωση να διαμηνύσουμε προς τη Ρουμανία ότι δεν θεωρούμε φιλική ενέργεια την προσπάθεια προσηλυτισμού των Βλαχοφώνων Ελλήνων της Βορείου Ηπείρου.

Η χώρα μας είναι οπαδός και στήριγμα της σταθερότητας, της δημοκρατίας και των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων στα Βαλκάνια. Γι’ αυτό ακριβώς δεν αποδεχόμαστε ανιστόρητους μεγαλοϊδεατισμούς και προσπάθειες αφελληνισμού μιας ελληνικής κοινότητας, η οποία έχει πανάρχαια ιστορία και  μεγάλη συμβολή στους αγώνες υπέρ της Ορθοδοξίας, της ελευθερίας και της ελληνικής παιδείας και γλώσσας.

Άρθρο στα ΠΑΡΑΠΟΛΙΤΙΚΑ, 15.1.2022

Διακόσια χρόνια συμπληρώνονται φέτος από τις μεγάλες σφαγές που διέπραξαν οι Οθωμανοί κατά τη διάρκεια της Ελληνικής Επαναστάσεως. Και εκατό χρόνια από τη Μικρασιατική τραγωδία, από τον βίαιο ξεριζωμό του Ελληνισμού της Ανατολής. Ο Ερντογάν, ο Μπαχτεσλί και ο Ακάρ θυμούνται με το δικό τους τρόπο τα γεγονότα του 1922. Και απειλούν.

Ήταν το δεύτερο έτος της Επαναστάσεως. Την άνοιξη του 1822 οι Τούρκοι ρήμαξαν και σκότωσαν στη μυροβόλο Χίο. Την Τρίτη της Διακαινησίμου τιμούμε τα πολυάριθμα θύματα της σφαγής της Χίου. Τα όσα φοβερά συνέβησαν συντάραξαν την Ευρώπη. Ο Ευγένιος Ντελακρουά απεικόνισε  τη σφαγή στον κλασικό πίνακά του. Ο Βίκτωρ Ουγκώ ύμνησε το Ελληνόπουλο της Χίου με ένα θαυμάσιο ποίημα. Δεν λησμονούμε. Θυμόμαστε όχι επειδή είμαστε εκδικητικοί, αλλά για να αποτρέψουμε την επανάληψη παρομοίων γεγονότων.

Ήταν Απρίλιος του 1822, όταν ο Αμπού Λουμπούτ εισέβαλε στη Νάουσα, η οποία αμύνθηκε ηρωικά επί ένα μήνα. Οι γυναίκες έπεσαν στην Αράπιτσα και πνίγηκαν ή θανατώθηκαν με βασανιστικό τρόπο στη Θεσσαλονίκη. Οι άνδρες αρνήθηκαν να εξισλαμισθούν και αποκεφαλίσθηκαν στην περιοχή Κιόσκι. 1241 άνδρες μαρτύρησαν για την Πίστη και τη Πατρίδα. Ουδείς δέχθηκε να αλλαξοπιστήσει. Κατετάγησαν όλοι, άνδρες και γυναίκες, στο Αγιολόγιο της Εκκλησίας μας και τιμώνται την Κυριακή του Θωμά.

Το 1922 είναι έτος ορόσημο ανάμεσα στην Ελληνική Επανάσταση και στο σήμερα. Εκφράζει το τέλος της Μεγάλης Ιδέας και την απώλεια ιστορικών εδαφών. Δεν πρέπει να κατηγορούμε τη Μεγάλη Ιδέα, διότι χωρίς αυτήν δεν θα είχαμε ελευθερωθεί ποτέ. Ο Εθνικός Διχασμός λειτούργησε καταλυτικά. Και ο εθνικισμός των Οθωμανών και των Νεοτούρκων αποφάσισε τη Γενοκτονία. Των Μικρασιατών της Φώκαιας το 1914, των Αρμενίων το 1915, των Ελλήνων Ποντίων το 1919, του Ελληνισμού της Ιωνίας το 1922. Και ας μην λησμονούμε τον ξεριζωμό των Ελλήνων της Ανατολικής Θράκης. Οι Τούρκοι διέπραξαν  Γενοκτονία με όλα τα χαρακτηριστικά της, όπως τα έχει ορίσει το Διεθνές Δίκαιο. Στο πρόσωπο του Αγίου Εθνομάρτυρος Χρυσοστόμου Σμύρνης αποκρυσταλλώνεται η θυσιαστική δράση του Ορθοδόξου κλήρου.

Σήμερα θυμόμαστε, τιμούμε, διδασκόμαστε. Και έχουμε απέναντί μας τον νέο Οθωμανισμό. Ακούμε διάφορα για τη Συνθήκη της Λωζάννης του 1923, δεχόμαστε απειλές, παρατηρούμε νευρικότητα για τις πρόσφατες συμμαχίες μας και συνεργασίες μας.

Τι θα κάνουμε; Ούτε θα υποτιμήσουμε την τουρκική απειλή ούτε θα την υπερεκτιμήσουμε. Τα φοβικά σύνδρομα και ο ενδοτισμός δεν βοήθησαν μέχρι τώρα. Αντιθέτως αποθράσυναν τους γείτονες. Η αλλοίωση της Ιστορίας μας και η περικοπή κεφαλαίων με το επιχείρημα «να μην ενοχλούνται οι Τούρκοι» έθρεψαν περισσότερο τον επεκτατισμό του νέου Οθωμανισμού.

Και η υποτίμηση είναι λάθος. Δεν θα επαναπαυθούμε σε απλοϊκές αναλύσεις ότι δήθεν η Τουρκία καταρρέει ή ότι όλα θα αλλάξουν αν φύγει ο Ερντογάν. Έχει προβλήματα η επιθετική γείτων χώρα, αλλά έχει και και καλή γεωπολιτική θέση και ποικίλους – πλάγιους-  τρόπους ενισχύσεως της οικονομίας της.

Για να μην επιτρέψουμε να ολοκληρώσει η Τουρκία όσα άρχισε το 1922 πρέπει να συντονίσουμε τις ενέργειες Αθηνών και Λευκωσίας, να ενισχύσουμε την άμυνά μας, να αξιοποιήσουμε τις συμμαχίες, που ορθώς επέτυχε η Κυβέρνηση, και να αποφύγουμε κάθε συζήτηση για υποχωρήσεις στην Κύπρο και στο Αιγαίο.

Άρθρο στα ΠΑΡΑΠΟΛΙΤΙΚΑ, 8.1.2022

Καλή Χρονιά!

Όταν ένας Πανεπιστημιακός καθηγητής, ο οποίος έχει αναλάβει μία συγκεκριμένη αποστολή από την κυβέρνηση της χώρας του, προσβάλλει με χαμηλοτάτου επιπέδου σάτιρα τα ιερά και τα όσια των Χριστιανών της Ελλάδος και όλου του κόσμου, έχει διαπράξει ένα τεράστιο σφάλμα με πολλές συνέπειες.

1. Είναι υποχρέωση του κάθε δημοκρατικού πολίτη να σέβεται τη θρησκεία του άλλου, την οποιαδήποτε θρησκεία, και να μην προσβάλλει τα πρόσωπα που θεωρούνται ιερά. Δικαιούσαι να μην πιστεύεις. Αλλά υποχρεούσαι να σέβεσαι αυτούς που πιστεύουν.
2. Ο συγκεκριμένος κύριος προσβάλλει και την Κυβέρνηση, η οποία του έχει αναθέσει μία σοβαρή αποστολή.
3. Αποδεικνύεται εμμονικός, κάτι που δεν ταιριάζει στην επιστημονική ιδιότητά του. Προ δέκα ετών χρησιμοποίησε το δημόσιο αξίωμα που είχε τότε και κατήργησε, άνευ λόγου και αιτίας, μία δημοφιλή τηλεοπτική εκπομπή, με παρουσιαστή Ορθόδοξο Επίσκοπο, η οποία είχε διαδρομή πολλών ετών στη δημόσια τηλεόραση. Προφανώς τον ενοχλούσε η ιδιότητα του παρουσιαστή.
4. Υπονομεύει την επιστημονική αποστολή που του έχει ανατεθεί. Τώρα πλέον οι περισσότεροι Έλληνες θα τον θεωρούν φανατικό και οχι ειδικό επιστήμονα.
5. Έρχεται σε αντίθεση με τις υποχρεώσεις του Πανεπιστημιακού δασκάλου. Οταν διδάσκεις δεν αρκούν οι πολλές γνώσεις και τα πτυχία. Απαιτείται και ήθος. Η μόρφωση σημαίνει δια- μόρφωση ανθρωπίνων χαρακτήρων. Τι παράδειγμα δίνει στους φοιτητές του; Να χλευάζουν τη θρησκεία των άλλων;
6. Ο εν λογω κύριος αποδεικνύεται και ανιστόρητος. Ασεβεί προς τα ιδανικά των αγωνιστών του 1821, οι οποίοι παρά τα ανθρώπινα ελαττώματά τους, είχαν σεβασμό προς την Ορθόδοξη Πίστη και έθεσαν το σύμβολο του Σταυρού στις περισσότερες σημαίες τους. Πριν από 200 ακριβώς χρόνια η Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας των Ελλήνων ακούσθηκε στην Εθνοσυνέλευση της Επιδαύρου και άρχιζε με την επίκληση της Αγίας Τριάδος. Οι άνθρωποι που μας ελευθέρωσαν ήθελαν δημόσιους λειτουργούς και εκπαιδευτικούς, οι οποίοι θα σέβονται την Ορθοδοξία, αλλά και οποιαδήποτε άλλη γνωστή θρησκεία.
7. Δεν πρόκειται για μεμονωμένη περίπτωση. Είναι μία μορφή Χριστιανοφοβίας, η οποία αποτελεί τον φονταμενταλισμό των δήθεν προοδευτικών. Είδαμε και την- ευτυχώς αποσυρθείσα- Χριστιανοφοβική εγκύκλιο της Μαλτέζας Επιτρόπου της Ευρ. Ενώσεως, η οποία ήθελε να απαγορεύσει την ευχή: Καλά Χριστούγεννα. Η πραγματική πρόοδος είναι ο αλληλοσεβασμός και τα μηνύματα ενότητος του λαού. Ο φονταμενταλισμός που επιτίθεται στη Χριστιανική πίστη διχάζει και προκαλεί.
8. Φονταμενταλισμό δεν αναπτύσσουν μόνο οι φανατικοί και οι ακραίοι που επικαλούνται μία θρησκεία. Η Ιστορία έχει αποδείξει ότι φονταμενταλιστικές τάσεις αναπτύχθηκαν και από αντιπάλους των θρησκειών. Θυμίζω την αντιχριστιανική προπαγάνδα της Γαλλικής Επαναστάσεως, η οποία οδήγησε στην προσωρινή κατάργηση του Χριστιανικού Ημερολογίου και στις βιαιότητες εις βάρος Ρωμαιοκαθολικών κληρικών. Οι σκοτεινές πλευρές της Γαλλικής Επαναστάσεως- διότι υπήρξαν και αυτές- συνδέονται με πρόσωπα τα οποία πολέμησαν τον Χριστιανισμό, στο όνομα του αθεϊσμού ή του Ντεϊσμού.
9. Μέχρι τη στιγμή που γράφονται αυτές οι γραμμές ο άνθρωπος που προσέβαλε τη συντριπτική πλειοψηφία των Ελλήνων δεν έχει ζητήσει συγγνώμην. Ελπίζω να το κάνει.
10. Την Πρωτοχρονιά τιμούμε τον Μέγα Βασίλειο, ο οποίος είχε κλασική ελληνική παιδεία και γνώριζε Ιατρική. Η Ορθόδοξη Εκκλησία σέβεται την Επιστήμη. Οφείλουν και οι επιστήμονες να σέβονται την Ορθόδοξη Εκκλησία.

Άρθρο στα ΠΑΡΑΠΟΛΙΤΙΚΑ, 30.12.2021

Στο ιστολόγιο protagon.gr διάβασα μία ενδιαφέρουσα ανάλυση του Αντώνη Παπακώστα, ο οποίος σχολιάζει τα αποτελέσματα δύο προσφάτων ερευνών του Ευρωβαρόμετρου. Επειδή γιορτάζουμε τα Χριστούγεννα  ας ασχοληθούμε σήμερα με τον ρόλο της θρησκείας στην Ελλάδα και στην Ευρώπη. Αυτό ακριβώς ήταν και το ερώτημα του Ευρωβαρόμετρου.

Η έρευνα στην κοινή γνώμη της Ευρώπης έδειξε ότι η θρησκεία διαδραματίζει ισχυρό ρόλο κυρίως στις Ορθόδοξες χώρες. Με δείκτη από το 0 μέχρι το 10 η Ρουμανία και η Κύπρος κατατάσσονται στο 8, βάσει των απαντήσεων, και η Ελλάδα στην τρίτη θέση με δείκτη 7,5. Δηλαδή στις τρεις αυτές χώρες η θρησκευτική πίστη και η Ορθόδοξη πολιτιστική κληρονομιά επηρεάζουν σε σημαντικό βαθμό  την κοινωνία και τη διαμόρφωση των αντιλήψεων σε πολλά ζητήματα.

Ο συντάκτης του ως άνω άρθρου καταλήγει στα ακόλουθα ενδιαφέροντα συμπεράσματα για το ρόλο του θρησκευτικού φαινομένου στην Ευρώπη.

“1. Η επιρροή της Ορθόδοξης Εκκλησίας στις χώρες όπου κυριαρχεί είναι πολύ μεγάλη, με αποτέλεσμα στις χώρες όπου αποτελεί το κυρίαρχο δόγμα, να επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό την κοινωνία.

2. Η Καθολική Εκκλησία έχει σημαντικά ερείσματα και αποτελεί ακόμα παράγοντα επιρροής, αλλά όχι στον βαθμό της Ορθοδοξίας.

3. Η σημαντικότητα της θρησκείας στις χώρες όπου οι διαμαρτυρόμενοι είχαν άλλοτε την πρωτοκαθεδρία, έχει συρρικνωθεί σημαντικά.

4. Η Γερμανία μάς δείχνει ότι ο κομμουνισμός μείωσε σημαντικά την επιρροή της Εκκλησίας στην πρώην Ανατολική Γερμανία. Αντίθετα, σε άλλα πρώην κομμουνιστικά κράτη, η σημαντικότητα της Εκκλησίας παρέμεινε αλώβητη (Ρουμανία, Βουλγαρία, Πολωνία, Κροατία). Ποιο είναι αυτό το ειδοποιό στοιχείο που μείωσε την επιρροή της Εκκλησίας μόνο στην πρώην Ανατολική Γερμανία, είναι δύσκολο να προσδιοριστεί.

5. Τα Βαλκάνια είναι περιοχή κατεξοχήν θρησκευόμενη.”

Αυτές οι διαπιστώσεις πρέπει να λαμβάνονται σοβαρά υπ΄ όψιν από εκείνους που νομοθετούν είτε σε εθνικό είτε σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Οι Έλληνες, ακόμη και αυτοί που δεν εκκλησιάζονται συχνά, πιστεύουν στον Θεό και στη μεγάλη πλειοψηφία τους θέλουν να γίνεται σεβαστή η Ορθόδοξη κληρονομιά. Άλλωστε και γνωστοί φιλέλληνες είχαν επισημάνει τη σύνδεση Ορθοδοξίας και Ελληνισμού. Ο αείμνηστος Γάλλος ελληνιστής Ζακ Λακαρριέρ έγραψε: ”Στην Ορθοδοξία οι Έλληνες αισθάνονται σαν στο σπίτι τους”!

Σε ευρωπαϊκό επίπεδο είναι προφανές ότι έχουμε μία σαφή διαφοροποίηση. Υπάρχουν κοινωνίες, με επιρροή της Ορθοδοξίας και του Ρωμαιοκαθολικισμού, οι οποίες επιθυμούν την επίδραση των χριστιανικών αξιών στη σύγχρονη ζωή. Υπάρχουν άλλες κοινωνίες, οι οποίες αποδέχονται χωρίς προβληματισμό την αποχριστιανοποίηση. Το ερώτημα είναι αν οι κοινωνίες που αποχριστιανοποιούνται έχουν συνειδητοποιήσει τον κίνδυνο να καλύψουν το κενό  άλλοι φορείς φανατικών θρησκευτικών κηρυγμάτων.

Η πρόσφατη αναστάτωση, η οποία προκλήθηκε από την πρόταση της Μαλτέζας Επιτρόπου Έλενα Ντάλλι να μην ευχόμαστε “Καλά Χριστούγεννα” και να μην χρησιμοποιούμε συχνά τα Χριστιανικά ονόματα, καταδεικνύει τον διχασμό στην καρδιά της Ευρώπης. Για να μην μεγαλώσει το χάσμα καλό θα είναι να σεβασθεί πλήρως η Ευρ. Ένωση την εθνική, θρησκευτική και πολιτιστική ταυτότητα κάθε κράτους – μέλους και να μην επιχειρήσει να επιβάλει κοινές νομοθεσίες σε αμφιλεγόμενα θέματα.

Πριν από 200 χρόνια ακριβώς στην Πιάδα-Νέα Επίδαυρο αναγνώσθηκε το πρώτο Σύνταγμα της Ελλάδος που αρχίζει με την επίκληση στην Αγία Τριάδα. Αυτό ας μην το λησμονούμε!

Άρθρο στα ΠΑΡΑΠΟΛΙΤΙΚΑ, 23.12.2021

Φέτος που συμπληρώνονται 200 χρόνια από την έναρξη της Ελληνικής Επαναστάσεως καλό είναι να αναρωτηθούμε: Πώς επιβίωσε το Έθνος μας μετά από αιώνες Τουρκοκρατίας; Οι απαντήσεις περιέχουν χρήσιμα μηνύματα για τη δύναμη επιβιώσεως και για την αναζήτηση των νέων στόχων και οραμάτων του Ελληνισμού.

1) Η Ορθόδοξη Εκκλησία  διαφύλαξε την Πίστη, την εθνική συνείδηση και καλλιέργησε αγωνιστικό πνεύμα. Επί Τουρκοκρατίας όποιος χανόταν για την Ορθοδοξία χανόταν και για τον Ελληνισμό. Οι εξισλαμισμένοι τούρκευαν και μετετρέποντο σε διώκτες του Έθνους μας. Η Εκκλησία με τους ιεροκήρυκες, τα μοναστήρια-σχολεία και κυρίως με τους Νεομάρτυρες διέσωσε τη σπίθα που άναψε τη φλόγα της Ελευθερίας.

2) Υπήρχε πίστη στη διαχρονική συνέχεια του Ελληνισμού. Λόγιοι και κληρικοί, αγωνιστές και απλός λαός, όλοι είχαν την συνείδηση ότι πρέπει να ελευθερωθούν, διότι είναι απόγονοι των Αρχαίων Ελλήνων και της Ελληνορθόδοξης Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Ο Κολοκοτρώνης δηλώνει στον Άγγλο Χάμιλτον ότι συνεχίζει τον αγώνα του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου. Ο Στρατηγός Μακρυγιάννης απαγορεύει στους στρατιώτες του να πουλήσουν αρχαία αγάλματα λέγοντας: «Γι’ αυτά πολεμήσαμε».

3) Η Μεγάλη Ιδέα ήταν το όραμα και η πηγή ελπίδας. Τίποτε σημαντικό δεν επιτυγχάνεται χωρίς όραμα. Ο Ελληνισμός ουδέποτε εγκατέλειψε την ελπίδα για απελευθέρωση όλων των εδαφών που τού ανήκαν επί Βυζαντίου/Ρωμανίας. Σήμερα μία από τις αιτίες της πολύπλευρης κρίσης είναι το γεγονός ότι ως Έλληνες δεν έχουμε βρει μία νέα Μεγάλη Ιδέα για να μας συναρπάσει και να μας ανυψώσει πνευματικά.

4) Μας κράτησε όρθιους η αγάπη των Ελλήνων για τα γράμματα. Άλλοτε σε Κρυφά Σχολειά και άλλοτε –κυρίως μετά το 1650- σε φανερά εκπαιδευτήρια, οι υπόδουλοι μάθαιναν γράμματα με βασικά εγχειρίδια το Ψαλτήρι, την Οκτώηχο και το Ευαγγέλιο. Στα ανώτερα μαθήματα εδιδάσκοντο  οι Αρχαίοι Έλληνες συγγραφείς και κείμενα του Αγίου Ιωάννου Χρυσοστόμου.

5) Μας βοήθησε πολύ η ικανότητα των Ελλήνων στο εμπόριο και στη ναυτιλία. Έμποροι από την υπόδουλη Ελλάδα έφευγαν για τη Δυτική και Ανατολική Ευρώπη, συγκέντρωναν χρήματα και επέστρεφαν για να ανοικοδομήσουν εκκλησίες και σχολεία. Το ναυτικό των νησιών και των παραλίων πόλεων ξεκίνησε ως εμπορικό, αλλά το 1821 μετετράπη σε πολεμικό.

6) Το κοινοτικό σύστημα υπήρξε αυτοφυής δημοκρατικός θεσμός και  ένδειξη αλληλεγγύης προς τους πάσχοντες. Των Ελλήνων οι κοινότητες ήταν η προέκταση της ενορίας, εξέλεγαν τους δημογέροντες, φρόντιζαν για την παιδεία και βοηθούσαν τις χήρες και τα ορφανά.

7) Ουδέποτε ξεριζώθηκε το αντιστασιακό πνεύμα του Ελληνισμού. Δεκάδες εξεγέρσεις οργανώθηκαν πριν από το 1821.

Με πυξίδα αλάνθαστη τα διδάγματα αυτά ο Ελληνισμός  πρέπει σήμερα να επιδείξει πνεύμα αντίστασης και όχι υποταγής απέναντι στην τουρκική προκλητικότητα, η οποία εκφράζεται με τον Νέο Οθωμανισμό του Ερντογάν. Δυστυχώς μία μειοψηφία επιχειρεί την αναθεώρηση της Ιστορίας  με πρόθεση να εξωραϊσθεί η Οθωμανική τυραννία και να ξεχαστούν οι σφαγές των Νεοτούρκων κατά του Ελληνισμού της Μικράς Ασίας και του Πόντου. Το πνεύμα των αναθεωρητών είναι: Αφού οι Οθωμανοί Τούρκοι ήσαν «καλοί» άρα και τώρα είναι καλοί γείτονες και δικαιούνται μερίδιο από το Αιγαίο, την Κύπρο, ίσως και συνδιοίκηση στη Θράκη. Πρόκειται για απαράδεκτη νοοτροπία, η οποία αλλοιώνει το παρελθόν σκοπίμως.

Ο Ελληνισμός και σήμερα πρέπει να διατηρήσει την αισιοδοξία του και να μην παρουσιάζει συμπτώματα εθνικής κατάθλιψης. Η πορεία του Γένους ήταν και είναι Σταυροαναστάσιμη. Η Τουρκοκρατία ήταν η Σταύρωση. Η Επανάσταση του 1821 ήταν η Ανάσταση. Αναστηθήκαμε διότι δεν χάσαμε τις ρίζες μας και την ταυτότητά μας. Η Ορθοδοξία, η ελληνική γλώσσα, η ιστορική συνείδηση θα μας βοηθήσουν να έχουμε οδοδείκτες και όραμα για το μέλλον.

Ακούμε από πολλούς την ένσταση ότι τα έθνη και οι εθνικές ταυτότητες θα ισοπεδωθούν από την παγκοσμιοποίηση. Ως Χριστιανοί γνωρίζουμε ότι μόνον ο Θεός ορίζει τις νομοτέλειες στη ζωή μας. Τα ανθρώπινα αλλάζουν εύκολα, έρχονται και παρέρχονται. Ειδικά δε για την Παγκοσμιοποίηση έχουμε την παραδοχή και από σοβαρούς μελετητές των διεθνών εξελίξεων ότι μπορεί  να ανατραπεί ή να παραμείνει στάσιμη και να μην ισοπεδώσει τα έθνη και τα εθνικά κράτη.

Το 1993 ο διάσημος Αμερικανός πολιτειολόγος Φράνσις Φουκουγιάμα με το βιβλίο του «Το τέλος της Ιστορίας και ο τελευταίος Άνθρωπος» πρoέβλεπε την επικράτηση της οικονομικής και πολιτιστικής παγκοσμοποίησης και την διάδοση του αμερικανικού πολιτικού και οικονομικού προτύπου σε όλον τον κόσμο. Τώρα αναθεωρεί τις απόψεις του. Με το βιβλίο του «Ταυτότητα» ζητεί συγγνώμην και δέχεται ότι η παγκοσμιοποίηση δεν είναι νομοτέλεια και ότι πέραν από την οικονομία υπάρχουν δυνάμεις που κινούν τα έθνη, όπως είναι η εθνική ταυτότητα, ο πολιτισμός, η θρησκεία, Το μήνυμα του  νέου βιβλίου του είναι ότι τα έθνη θα συνεχίσουν να βασίζονται στη γλωσσική και θρησκευτική ταυτότητά τους. Και μάλιστα τονίζει ότι αυτό είναι καλό, αρκεί να σεβόμαστε τη Δημοκρατία και τα Ανθρώπινα Δικαιώματα, δηλαδή να μην συνδέεται η θρησκευτική πίστη με αυταρχισμό και φανατισμό.

Είναι χαρακτηριστική η συνηγορία του Φουκουγιάμα, πρώην θεωρητικού της παγκοσμοποιήσεως, υπέρ των εθνικών κρατών. Γράφει σχετικά:

¨Η ιδέα ότι τα κράτη είναι παρωχημένα και ότι θα πρέπει να αντικατασταθούν από διεθνείς φορείς πάσχει, διότι κανένας δεν κατάφερε να σκεφθεί μία καλή μέθοδο ώστε αυτοί οι διεθνείς φορείς να υπόκεινται σε δημοκρατική λογοδοσία. Η λειτουργία των δημοκρατικών θεσμών εξαρτάται από κοινές νόρμες, από κοινές προοπτικές και εν τέλει από κοινή κουλτούρα, και όλα αυτά μπορεί να υπάρχουν στο επίπεδο ενός εθνικού κράτους, αλλά δεν υπάρχουν διεθνώς» (1).

Την ίδια πρόβλεψη για την αναστροφή της παγκοσμιοποιήσεως και για την επιβίωση των εθνικών κρατών και των εθνικών ταυτοτήτων κάνει και ο Έλληνας Καθηγητής της Γεωπολιτικής σε γαλλικά πανεπιστήμια Γεώργιος Πρεβελάκης, Γράφει σχετικά:

«Η εθνική κλίμακα θα παραμείνει ως υποδομή του παγκοσμίου συστήματος. Από ορισμένες απόψεις θα ενισχυθεί…… Ταυτοχρόνως η «υπαρκτή» παγκοσμιοποίηση, χωρίς να εξαφανιστεί τελείως, θα υποχρεωθεί να υποχωρήσει. Ένα τόσο ευρύ διασυνδεδεμένο σύστημα δεν είναι βιώσιμο. Αυτό απέδειξαν διαδοχικά η οικονομική κρίση του 2008 και η υγειονομική του 2020» (2).

Τα έθνη, λοιπόν, θα επιβιώσουν. Η εθνική ταυτότητα κάθε λαού είναι δικαίωμά του και υποχρέωσή του να την διατηρήσει. Εμείς ως Έλληνες θα διαφυλάξουμε την ιερή παρακαταθήκη που κληρονομήσαμε από τους προγόνους μας. Το ερώτημα είναι ποιο θα είναι το όραμα για το μέλλον. Ποια θα είναι η νέα Μεγάλη Ιδέα του Ελληνισμού; Μέχρι το 1922 απελευθερώναμε εδάφη και πληθυσμούς που είχαν ριζωμένη την Ορθοδοξία και την Ελληνικότητα. Σήμερα πιστεύω ότι το όραμα για το Έθνος και ιδίως για τους νέους μας πρέπει να έχει επίκεντρο την Παιδεία, τις Αξίες, την οικουμενική καλλιέργεια των ελληνορθοδόξων γραμμάτων και τα πανανθρώπινα μηνύματα του Ευαγγελίου και των Πατέρων.

Η ιδέα δε είναι δική μου. Την αντλώ από τον Άγιο Νεκτάριο, αλλά και από τον Ιωάννη Καποδίστρια, τον πρώτο Κυβερνήτη της ελεύθερης Ελλάδος.

Έγραφε το 1896 ο Άγιος Νεκτάριος: «Εάν η φιλοσοφία εγένετο παιδαγωγός εις Χριστόν έπεται ότι ο Έλλη πλασθείς φιλόσοφος επλάσθη Χριστιανός, επλάσθη ίνα γνωρίση την αλήθειαν και διαδώ (να διαδώσει) αυτήν τοις έθνεσι. Ναι, ο Έλλην εγεννήθη κατά Θείαν Πρόνοιαν διδάσκαλος της Ανθρωπότητος» (3).

Κάτι αντίστοιχο έλεγε ο Ιωάννης Καποδίστριας, ο ευλαβής Ορθόδοξος διπλωμάτης και πολιτικός, λίγα χρόνια πριν από την Επανάσταση του 1821. Ο Γιώργος Καραμπελιάς παραθέτει την έκθεση ενός Αυστριακού στρατιωτικού που τον παρακολουθούσε το 1816:

«Η Ελλάς πρέπει κατά τον Καποδίστρια να κηρυχθεί ομοφώνως υφ΄όλων των Δυνάμεων χώρα αφιερωμένη αποκλειστικώς και μόνον εις τας επιστήμας και εις την διαφώτισιν του ανθρωπίνου γένους….Κειμένη μεταξύ Ασίας και Ευρώπης ευκόλως θα κατανοή η Ελλάς το νόημα της μυστικοπαθούς επιστήμης της Ανατολής, ενώ από την άλλην πλευράν θα δέχεται το εκλεπτυσμένον πνεύμα των Ευρωπαίων, δημιουργούσα κατ’ αυτόν τον τρόπον μίαν δι’ολόκληρον την ανθρωπότητα σωτήριον ισορροπίαν» (4).

Ας γίνει, λοιπόν, η επέτειος του 1821 εφαλτήριο για μία νέα δημιουργική πορεία του Ελληνισμού. Δυσκολίες θα υπάρχουν πάντα. Αλλά δεν πρέπει να απογοητευόμαστε. Να θυμόμαστε την ελπίδα που καλλιεργούσε ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός. Στα δύσκολα χρόνια της δουλείας, όταν είχαν αποτύχει δεκάδες κινήματα για την απελευθέρωση, ο Πατροκοσμάς μιλούσε για το Ποθούμενον που θα έλθει οπωσδήποτε, αρκεί να κρατήσουν οι Έλληνες την Ορθόδοξη Πίστη,  την ελληνική γλώσσα και την ιστορική συνείδηση. Έτσι θα επιβιώσουμε! Ο Ελληνισμός έχει μέλλον αρκεί να αξιοποιήσει δημιουργικά  το παρελθόν του.

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

• Φράνσις Φουκουγιάμα: Ταυτότητα, εκδόσεις Ροπή, Αθήνα 2020, σελίδα 198.
• Γεώργιος Πρεβελάκης: Ο κόσμος και τα σύνορα στην μετα-κορωνοϊό εποχή, επίλογος το βιβλίο του Αλέξανδρου Μαλλιά: Σύνορα, εκδόσεις Σιδέρη, Αθήνα 2020, σελίδα 205.
• Άγιος Νεκτάριος, Επίσκοπος Πενταπόλεως: Η Ελληνική Φιλοσοφία ως Προπαιδεία του Χριστιανισμού, ομιλία του 1896, ανθολογείται στο Συλλογικό Έργο «Ελληνορθόδοξη Παράδοση», Αθήνα 2003, επιμέλεια Κωνσταντίνου Χολέβα, σελίδες 47-48.
• Γιώργος Καραμπελιάς: 1821- Η Παλιγγενεσία, Εναλλακτικές Εκδόσεις, Αθήνα 2015, σελίδες 278- 279.

(Άρθρο μου στο περιοδικό ΑΧΙΛΛΙΟΥ ΠΟΛΙΣ της Ιεράς Μητροπόλεως Λαρίσης και Τυρνάβου, τεύχος 6, Νοέμβριος 2021)