Οἱ πνευματικές προϋποθέσεις τῆς Ἐπαναστάσεως τοῦ 1821 εἶναι τά ἑλληνορθόδοξα ἰδανικά πού ἦσαν ριζωμένα στήν ψυχή τῶν ὑποδούλων ἐπί 400 καί 500 χρόνια Τουρκοκρατίας. Ὁρισμένοι ἱστορικοί, ἀκόμη καί συγγραφεῖς σχολικῶν ἐγχειριδίων, ὑπερτονίζουν τόν ρόλο τοῦ εὐρωπαϊκοῦ Διαφωτισμοῦ στήν καλλιέργεια τῶν φιλελευθέρων ἰδεῶν στόν χῶρο τοῦ Ἑλληνισμοῦ. Δέν ὑποτιμῶ τήν ἐπίδραση τῶν δυτικῶν ἰδεολογικῶν ρευμάτων, ἡ μελέτη τῶν πηγῶν, ὅμως, διδάσκει ὅτι αὐτή ἡ ἐπιρροή ἦταν περιορισμένη. Ἡ Ὀρθοδοξία, ἡ συνείδηση τῆς συνέχειας τοῦ Ἑλληνισμοῦ, ἡ γλῶσσα, τό ἀντιστασιακό πνεῦμα τοῦ Ἕλληνα, ἡ Μεγάλη Ἰδέα καί ἡ νοσταλγία γιά τήν Βυζαντινή Αὐτοκρατορία (Ρωμανία), αὐτά ἦσαν τά πνευματικά θεμέλια τοῦ 1821.
Ὁ Ἅγιος Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλός δέν πῆρε στά χέρια του τουφέκι, ἀλλά μέ τήν πνευματική ἀναγέννηση τῶν ὑποδούλων προετοίμασε τό ἔδαφος γιά τήν μεγάλη Ἑλληνική Ἐπανάσταση. Ἡ συμβολή του στήν ἐθνική ἀφύπνιση ἦλθε σέ μία πολύ δύσκολη ἐποχή, ὄταν τό Γένος κινδύνευε νά ἀπογοητευθεῖ ἀπό τίς πολλές καί ἀτυχεῖς ἐξεγέρσεις. Τό πέρασμά του ἄφησε ἀνεξίτηλα ἴχνη στήν ψυχή τῶν ὑποδούλων ὄχι μόνο στήν γενέτειρά του Αἰτωλία, ἀλλά καί στήν Ἤπειρο, στήν Δυτική Μακεδονία καί σέ ὅλα τά μέρη τά ὁποῖα ἐπισκέφθηκε κατά τίς τρεῖς (ἤ τέσσερεις) περιοδεῖες του. Ἡ συνεισφορά του μπορεῖ ἐν συντομίᾳ νά κωδικοποιηθεῖ ὡς ἑξῆς:
α) Ἡ καλλιέργεια τοῦ Ὀρθοδόξου φρονήματος. Μέ τό κήρυγμά του, μέ τό παράδειγμά του, μέ τήν κατανοητή ἀλλά συνάμα θεολογική γλῶσσα του, ὁ Ἅγιος ἀπέτρεψε τούς ἐξισλαμισμούς καί στερέωσε τήν Ὀρθόδοξη Πίστη. Ἀπό φόβο, ἀπό ἐκβιασμό, ἀλλά μερικές φορές καί αὐτοβούλως καί ἀπό τήν προσδοκία ἀξιωμάτων ἕνας ἀριθμός Χριστιανῶν προσχώρησε στό Ἰσλάμ. Ὅλοι αὐτοί δέν χάθηκαν μόνο γιά τήν Ὀρθοδοξία, ἀλλά καί γιά τόν Ἑλληνισμό. Παράδειγμα οἱ Τσάμηδες τῆς Θεσπρωτίας. Ἀπόγονοι ἐξισλαμισμένων Χριστιανῶν ἔγιναν οἱ σκληρότεροι διῶκτες τοῦ Ἑλληνισμοῦ ἐπί Τουρκοκρατίας καί ἐπί Γερμανοϊταλικῆς Κατοχῆς. Ὁ ἀγώνας τοῦ Ἁγίου ἦταν πρωτίστως νά σώσει ψυχές. Ἀλλά ταυτοχρόνως ὅσοι παρέμεναν Χριστιανοί διατηροῦσαν καί τήν ἑλληνική τους συνείδηση. Γιά τήν ἀποτροπή τῶν ἐξισλαμισμῶν ὁ Ἅγιος Κοσμᾶς δίδασκε μέ ἔμφαση τήν Τριαδολογία. Ἤξερε ὅτι πολλοί ἀγράμματοι Χριστιανοί ἔπεφταν εὔκολα θύματα τῆς μουσουλμανικῆς προπαγάνδας, ἠ ὁποία ἀρνεῖτο τήν Ἁγία Τριάδα.
β) Ἡ ἐμμονή στήν ἑλληνική γλῶσσα. Εἶναι συγκλονιστική ἡ διδαχή τοῦ Ἁγίου ὅτι πάιρνει ἐπάνω του τίς ἁμαρτίες ἐκείνων πού θά σταματήσουν νά μιλοῦν διάφορες διαλέκτους καί θά ἀποφασίσουν νά μιλοῦν στό σπίτι τους μόνον ἑλληνικά. Γνώριζε τήν ὑπονομευτική δράση διαφόρων προπαγανδῶν πού ὑπονόμευαν τήν πίστη καί τήν γλῶσσα τῶν ὑποδούλων. Ὁ Ἅγιος τόνιζε ὅτι «Ἡ Ἐκκλησία μας εἶναι εἰς τήν Ἑλληνικήν, διότι καί τό Γένος μας εἶναι Ἑλληνικόν»!
γ) Παιδεία καί Σχολεῖα. Ὁ Ἅγιος Κοσμᾶς δηλώνει ὁ ἴδιος στήν τελευταία ἐπιστολή πρός τόν ἀδελφό του ὅτι ἵδρυσε 10 ἑλληνικά (ἀνώτερα ) σχολεῖα καί 200 κοινά (κατώτερα). Σέ σωζόμενη ἐπιστολή του πρός τούς Παργίους ὑπογραμμίζει ὅτι πρέπει νά ἱδρύσουν σχολεῖο γιά τήν διαφύλαξη τῆς Πίστεως καί τήν Ἐλευθερία τῆς πατρίδος. Σκοπός του πρώτιστος ἦταν μέσῳ τοῦ σχολείου τά παιδιά νά μαθαίνουν γιά τόν Χριστό, παραλλήλως ὅμως τά σχολεῖα τοῦ Πατροκοσμᾶ καλλιέργησαν τήν ἱστορική καί γλωσσική συνέχεια τοῦ Ἑλληνισμοῦ.
δ) Ἡ ἔμφαση στήν κοινωνική δικαιοσύνη. Ὁ Ἅγιος Κοσμᾶς εἶχε συνειδητοποιήσει αὐτό πού λίγο πρίν ἀπό τούς Βαλκανικούς Πολέμους εἶπε ὁ Ἐλευθέριος Βενιζέλος γιά τούς ἀγρότες τῆς Θεσσαλίας: Ἐάν παραμείνουν κοινωνικά καί οἰκονομικά καταπιεσμένοι δέν θά μπορέσουν νά πολεμήσουν γιά νά ἐλευθερώσουν τούς ὑποδούλους ἀδελφούς τους. Τό κήρυγμα τοῦ Ἁγίου ὑπέρ τῆς κοινωνικῆς δικαιοσύνης, ὑπέρ τῶν δικαιωμάτων τῶν γυναικῶν, κατά τῆς πλεονεξίας καί τῆς ἀδικίας, ὑπέρ τῆς σφυρηλατήσεως τῶν κοινοτικῶν δεσμῶν καί τῆς ἀλληλεγγύης, βοήθησε τήν ψυχική ἑνότητα τῶν Ρωμηῶν καί συνετέλεσε στήν ἀποφυγή ἐπικινδύνων διχασμῶν καί ἐρίδων μεταξύ ὁμοεθνῶν.
ε) Οἱ Προφητεῖες. Τό ποθούμενο, τό Ρωμαίικο, τά βουνά πού θά σώσουν πολλούς, οἱ δύο Πασχαλιές πού θά ἔλθουν μαζί, ὅπως ἔγινε τό 1912, αὐτά καί πολλά ἄλλα αἰσιόδοξα μηνύματα ἔδιδε ὁ Ἅγιος Κοσμᾶς διά τῶν προφητειῶν του. Αὐτή ἧταν ἡ μεγαλύτερη ἐθνική προσφορά του σέ ἕνα λαό πού κινδύνευε νά χάσει κάθε ἐλπίδα γιά ἐλευθερία καί ἀναγέννηση. Ἄς μην ξεχνοῦμε ὅτι ὅ Ἅγιος ἔζησε τήν σφαγή τῶν Ἑλλήνων ἀπό Τουρκαλβανούς μετά ἀπό τά Ὀρλωφικά. Ἡ φωνή του ἦταν ἡ μοναδική ὄαση μέσα στήν ἀπελπισία.
Στ) Τό μαρτύριό του. Μέ τόν μαρτυρικό θάνατό του στήν ἀγχόνη τῶν δημίων του (Κολικόντασι Βορείου Ἠπείρου, 24-8-1779) ὁ Πατροκοσμᾶς γίνεται θρῦλος, σύμβολο καί πρότυπο γιά τούς ὑποδούλους. Ἡ ἁγιότητά του ἀναγνωρίζεται ἀμέσως ἀπό ὅλο τό σκλαβωμένο Γένος πολύ πρίν ἀναγνωρισθεῖ ἐπισήμως τό 1961. Στήν Ἐλληνική Ἐπανάσταση ἕνα γνωστό ἆσμα ἔλεγε: «Βοήθα μας Ἅη Γιώργη καί σύ Ἅγιε Κοσμᾶ, νά πάρουμε τήν Πόλη καί τήν Ἁγιά Σοφιά». Ἡ θυσία του ἐνέπνευσε καί ἐμπνέει ἀκόμη καί σήμερα, εἰδικά δέ τούς ἐμπερίστατους Βορειοηπειρῶτες ἀδελφούς μας. Ὁ Ἅγιος Κοσμᾶς ἀγχόνῃ ἐτελειώθη καί κατέδειξε ἐμπράκτως ὅτι ἡ Ἐλευθερία τῶν Ἑλλήνων εἶναι ἀπ’ τά κόκκαλα βγαλμένη. Μαζί μέ τό νέφος τῶν ἀναρίθμητων Νεομαρτύρων ἔβαλε τό λίπασμα γιά τήν ἑλληνορθόδοξη αὐτοσυνειδησία τῶν ὑποδούλων, ἡ ὁποία ὁδήγησε στήν Παλιγγενεσία τοῦ 1821. Κλίνουμε εὐλαβικά τό γόνυ στήν ἱερά μνήμη του!
Άρθρο στην ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΑΛΗΘΕΙΑ, 23.8.2017
